A REVIEW ON ACID SULFATE SOIL IN THE MEKONG DELTA - Tr¥n T¤n Phát and PhÕm Phan Long

Ь ð÷c b¢ng tiªng:


TÓM L¿”C KIŠN THºC VÀ KINH NGHIŽM V‹ ЄT PHÈN
by Tr¥n T¤n Phát và PhÕm Phan Long

Abstract: The aims of this paper is to review all the scientific information and farming experiences regarding acid sulfate soils (ASS) in the Mekong Delta and make it accessible to the general public especially to the current or former residents on these soils which at all time had relentlessly challenged the farmers' ingenuity and effort to land reclamation. The essential chemistry of acid sulfate soils, the modalities of its formation and evolution, the methods of its recognition and the theoretical principles inherent to its management are successively summarized to provide the reader with basic knowledge on these ASS. The successful management experiences gained by the Mekong Delta farmers in different ASS affected areas have also been reviewed and analyzed to demonstrate that with adequate land evaluation and preparation, construction of raised beds combined with leaching, improvement of ASS for cultivation of suitable plants including rice, could be achieved with reasonable productivity. Nevertheless ASS management and reclamation could result in unpredictable production of toxic minerals which will undoubtedly have a detrimental impact on the regional ecosystems and extreme care should be exercised to avoid these undesirable effects on the environment by responsibly planning and maintaining a viable, sustainable development of these Mekong Delta ASS lands.

Dçn nh§p

  Ð¯i v¾i ng߶i nông dân аng B¢ng Sông CØu Long (DBSCL) ð¤t phèn luôn luôn là mµt thØ thách cho sñ sinh s¯ng, tr°ng tr÷t và chån nuôi vì các v¤n ð« nhi­m acid, nhi­m m£n, nhi­m khoáng ch¤t s¡t Fe, nhôm Al và dß th×a ch¤t hØu c½ nhßng lÕi thiªu ch¤t dinh dß·ng P (lân tinh), N (nitrogen) và kém thüy lþi (nß¾c tß¾i t¯t). ThØ thách lÕi càng l¾n lao khi m§t ðµ dân s¯ t§p trung · các vùng ð¤t phù sa phì nhiêu càng gia tång và ðòi höi sñ phát tri¬n kinh tª b± túc hß¾ng v« nhØng vùng ð¤t phèn trß¾c ðây tß½ng ð¯i thßa dân hay bö hoang và sau 1975 ða s¯ thuµc s· hØu qu¯c doanh, nhßng chiªm t¾i khoäng 3.9 tri®u ha cüa vùng Châu Th± Sông CØu Long thuµc länh th± Vi®t Nam (1). Chung quy v¤n ð« chính là làm sao biªn ð¤t phèn v¾i di®n tích rµng l¾n nhß thª, thành ð¤t thích hþp cho vi®c tr°ng tr÷t và chån nuôi v¾i nång su¤t cao, góp ph¥n tång lþi tÑc cho ð°ng bào g°m nhØng thành ph¥n ðßþc xem nhß là nghèo kh± nh¤t tÕi DBSCL, ðang sinh s¯ng tÕi ch± hay ðã b¸ b¡t buµc di dân ðªn các vùng có ð¤t phèn. M¯i quan tâm n¥y chÆng nhØng xu¤t phát t× chính ng߶i dân аng B¢ng Sông CØu Long (DBSCL), t× các Hi®p Hµi Nông Dân, các C½ quan nghiên cÑu nông nghi®p ð¸a phß½ng (2) mà còn t× các ki«u bào và chuyên viên Vi®t Nam tÕi häi ngoÕi mu¯n ðóng góp kiªn thÑc và phß½ng ti®n giúp ð· ð°ng bào s¯ng tÕi vùng ð¤t phèn DBSCL (3), t× các nß¾c trên thª gi¾i cüng ðang ð¯i ð¥u v¾i ð¤t phèn nhß Vi®t Nam và t× các Phân Khoa иa Ch¤t cüa các Tr߶ng ÐÕi H÷c qu¯c tª ðang nghiên cÑu v« phèn (4).

 T±ng hþp kiªn thÑc và kinh nghi®m m¾i nh¤t v« xØ trí ð¤t phèn ðã ðßþc ðút kªt qua nhi«u Hµi Ngh¸ Qu¯c Tª, Wanenigen (1972), Bangkok (1981), Dakar (1986) và g¥n ðây nh¤t tÕi Sài Gòn vào tháng 3 nåm 1992 (5), có tác døng giúp chúng ta hi¬u biªt thêm v« ð¤t phèn và có cái nhìn thñc tª và khoa h÷c h½n khi mu¯n ð« c§p ðªn v¤n ð« phøc h°i ð¤t phèn ð¬ phát tri¬n kinh tª mà không làm hÕi môi sinh. Trong chi«u hß¾ng trao ð±i thông tin kÖ thu§t v¾i ng߶i dân, chúng tôi thuµc Di¬n Ðàn Châu Th± CØu Long (MDF) xin góp ph¥n b¢ng cách tóm lßþc các kiªn thÑc m¾i nh¤t cüa các nhà khoa h÷c Vi®t Nam và Qu¯c Tª trong vi®c tìm hi¬u v« ð£c tính, c¤u tÕo và tác hÕi cüa ð¤t phèn , thu nh£t kinh nghi®m canh tác ð¤t phèn cüa ng߶i nông dân DBSCL, ð°ng th¶i nêu ra vài phê bình v« nhØng giäi pháp ðã và ðang xØ døng trên phß½ng di®n lþi tÑc và vØng b«n. Bài viªt n¥y ðßþc công hiªn rµng räi v¾i møc ðích truy«n thông d¬ hi¬u cho m÷i t¥ng l¾p ð÷c giä nhßng cüng ð¬ ðánh tan vài huy«n thoÕi v« phèn, và m÷i chi tiªt khoa h÷c sâu xa không c¥n thiªt cho sñ nh§n ð¸nh chung v« ð¤t phèn ðã ðßþc giäm thi¬u, nhßng không vì thª mà làm tr· ngÕi m÷i sñ tìm hi¬u thêm v« v¤n ð« phèn do ðßþc b± túc qua ph¥n tham khäo (8) ghi chú · cu¯i bài.

C¤u tÕo cüa ð¤t phèn

Фt ðßþc g÷i là ð¤t phèn acid (ASS) theo Van Breemen và Pons là khi l¾p ð¤t 50 cm · trên m£t có ðµ pH th¤p dß¾i 4.0 b·i acid sulfuric t× sñ oxýt hoá cüa ch¤t pyrite (FeS2) sinh ra [6]. Ng߶i nông dân Vi®t Nam nói v« phèn thñc ra là dß¾i nhi«u dÕng thÑc phân tØ mang nguyên t¯ lßu huÏnh mà chi tiªt s¨ ðßþc trình bày trong bài này.

Vùng Châu Th± Sông CØu Long ðã thành hình trong thi kÏ c¤u tÕo ð¸a c¥u Holocene g¥n 10.000 nåm trß¾c ðây sau ðþt nâng cao mÑc nß¾c bi¬n cu¯i cùng cüa trái ð¤t m®nh danh là ÐÕi H°ng Thüy l¥n cu¯i [11], và do sñ g§p g· và tác ðµng cüa nß¾c bi¬n Nam Häi chÑa nhi«u sulphate (SO4) tràn lên (Dòng Häi Lßu) và phù sa chÑa nhi«u khoáng ch¤t ð£c bi®t là s¡t (Fe) t× thßþng ngu°n sông CØu Long chuy¬n xu¯ng, d¦n ðªn sñ thành hình cüa nhØng vùng cao, nhi«u phù sa và nhØng vùng th¤p ng§p nß¾c chÑa phèn n½i аng Tháp M߶i, Khu TÑ Giác Long Xuyên, bán ðäo Cà Mau và vùng ven bi¬n.

Phèn ðßþc ð£t tên do nhØng khoáng ch¤t kim loÕi n±i trên m£t nß¾c hay hòa trµn v¾i ð¤t và do mùi v¸ chua acid cüa nß¾c b¸ nhi­m. Trên phß½ng di®n ð£t tên khoa h÷c và hóa h÷c, phèn ðßþc mang nhi«u tên ð¬ nh§n di®n d¬ dàng tình trÕng hóa h÷c lúc ð« c§p t¾i ch¤t ¤y, nhßng chung quy phèn chï có th¬ thay ð±i công thÑc hóa h÷c, thay ð±i tên khoa h÷c, ch¾ v¦n luôn luôn hi®n di®n trong ð¤t v¾i s¯ lßþng r¤t vï ðÕi, di®n tích r¤t rµng và chi«u sâu r¤t l¾n.

Phèn ðßþc g÷i chung là ð¤t sulfate acid (acid sulfate soil - ASS) và ðôi khi cüng ðßþc nh§p v¾i tên dÕng khØ là sulfide s¡t Fe2S hay là pyrite, mµt trong nhØng thành ph¥n chính cüa ð¤t phèn.

Sau khi kªt thành sulfate,phèn dß¾i dÕng lßu huÏnh s¨ biªn dÕng theo mµt chu trình sinh ð¸a hóa tñ nhiên (biogeochemical cycle). Trong chu trình này, lßu huÏnh thay ð±i giæa các dÕng mu¯i và acid. Chu trình lßu huÏnh hþp v¾i các chu trình tñ nhiên khác nhß chu trình nitrô, carbon và nß¾c cùng chi ph¯i sñ cân b¢ng giæa các thäo mµc và sinh v§t trong h® sinh thái cüa ÐBCL.

Sau ðây là ph¥n trình bày v« chu trình lßu huÏnh nói chung và phän Ñng khØ-oxy hóa cüa ð¤t phèn:

A. Chu trình Lßu HuÏnh (Sulphur Cycle)

Ch¤t lßu huÏnh tñ nhiên có trong nhi«u dÕng: dÕng nguyên t¯ nhß sulphur sÇn có trong thiên nhiên trên vö trái ð¤t, hay trong không khí do núi lØa phun lên hay trong dÕng mu¯i sulfide và dÕng mu¯i sulphate SO4- trong nß¾c bi¬n và các ch¤t hæu c½. Chu trình Sulphur là mµt chu trình kín luôn luôn tái tøc và g°m hai phän Ñng: khØ (reduction) và oxít hóa (oxidation).

A.1 Phän Ñng khØ sulphate thành sulphide

KhØ · (reduction) ðây không có nghïa là giäm s¯ lßþng hay tri®t tiêu mà chï giäm hóa tr¸ cüa nguyên tØ lßu huÏnh. Phän Ñng n¥y xäy ra trong ði«u ki®n không có dßÞng khí (anaerobic) hay không có oxy,và có th¬ tac ðµng b·i các loài vi khu¦n khiªm khí, thí dø nhß Desulfovibrio, theo công thÑc sau:

4H2 + SO4-- --> H2S + 2H2O + 2OH-

Khí H2S nhä ra t× phän Ñng trên r¤t ðµc hÕi cho các sinh v§t, ðµng v§t và thñc v§t quen s¯ng trong ði«u ki®n có dßÞng khí (aerobic). H2S còn phän Ñng trên các kim loÕi có trong các kiªn trúc nhß c¥u c¯ng và tÕo ra nhæng sulphide kim loÕi ðµc hÕi không kém cho môi sinh.

Phän Ñng trên còn ðßþc coi là phän Ñng khØ không ð°ng hóa (dissimulative reduction) vì các loÕi vi khu¦n này nhä lßu huÏnh ra b¢ng dÕng khí ðµc H2S và không tiêu nÕp lßu huÏnh ðßþc. Khí H2S này d­ nh§n biªt vì có mùi hôi th¯i tÕi các ð¥m l¥y.

Ngßþc lÕi, mµt có s¯ vi khu¦n khác lÕi có khä nång khØ ð°ng hóa (assimilatory reduction) tiêu thø ngay khí H2S ð¬ t±ng hþp ra thành các ch¤t c¥n thiªt cho sinh thñc v§t nhß cysteine và methionine có g¯c -SH.

A.2 Phän Ñng oxy hóa sulfide (oxidation) thành sulfate

Khi ðßþc tiªp xúc v¾i oxy trong không khí, các hþp ch¤t cüa sulphur, sulphide và H2S ðßþc tÕo ra t× nhæng phän Ñng khØ k trên, s¨ ðßþc oxy hóa d¥n qua nhæng phän Ñng hóa h÷c (chemolithotrophic oxidation) biªn ngßþc lÕi thành sulphate SO4-- [tñ dßÞng vì không phäi qua giai ðoÕn trung gian h² trþ nào khác ð¬ tác ðµng]; r°i tiªp tøc biªn thành acid sulphuric v¾i sñ chü ðµng cüa các vi khu¦n c¥n dßÞng khí (nhß Thiobacillus). Các phän Ñng oxit hóa này còn phóng thích ra nång lßþng.

S + 3/2 O2 + H2O --> H2 SO4 (DG = -149.8 kcal/mole)

Sñ oxy hóa cüa sulphide còn có th¬ xäy ra do nång lßþng m£t tr¶i (phototrophic oxidation) trong môi trßng khiªm khí v¾i loÕi vi khu¦n Chromatiaceae và Chlorobiaceae.

CO2 + H2S ---> [CH2O] + S

CO2 + H2O ---> [CH2O] + O2

A.3 Tóm t¡t chu trình lßu huÏnh

  Sulphate[--->Assimilatory Reduction (KhØ ð°ng hóa) -R-SH ------->]H2S
  SO4- [--->Dissimilatory Reduction (KhØ không ð°ng hóa) ------>]Sulphide


  Sulphate[<--Chemolithotrophic Oxidation (Oxy hóa tñ dßÞng)]<-----]H2S
   SO4- [ <--Phototrophic Oxidation (Oxy hóa quang dß·ng )] <----]Sulphide

B. Phän Ñng khØ và oxy hóa cüa Phèn

V« phß½ng di®n hóa h÷c, các phän Ñng trên x¦y ra trong các ði«u ki®n sau ðây :
khoáng ch¤t nhß s¡t (Fe), Manganese, Sulfur trong tr¥m tích phù sa, sulphate (SO4) cüa nß¾c bin, ch¤t hæu c½ do thñc v§t (ðß¾c, s§y, tràm) møc ræa tÕi vùng ð¥m l¥y (CH2O)n, các vi khu¦n tÕi ch² có chÑc nång hóa khØ (reducing bacteria), sóng bi¬n tÕo tiªp xúc v¾i dßÞng khí.

B1. Phän Ñng khØ:

G°m có phän Ñng khØ sulfate thành sulfide và phän Ñng khØ Fe3+ thành Fe2+ có tác døng tång ðµ pH cüa ð¤t phèn. Phän Ñng n¥y thßng x¦y ra sau khi phèn b¸ ng§p nß¾c làm b¾t ðµ acid cüa phèn và b¾t Al3+ hòa tan trong nß¾c nhßng cüng làm tång ðµc ch¤t khác nhß Fe2+, acid hØu c½ và H2S.
1.KhØ sulfate thành sulfide x¦y ra r¤t ch§m, và khi có ch¤t hØu c½ CH2O tÕo ra H2S ðµc hÕi theo công thÑc sau:

SO42- + 2CH2O + 2H+ -------> H2S + 2 CO2 + 2H2O


2. KhØ Fe3+ thành Fe2+ v¾i ch¤t hØu c½ cung c¤p electron cho phän Ñng.

Fe2O3 + 1/2 C2O + 4 H+ ------> 2 Fe2+ + 1/2 CO2 + 5/2 H2O

Khi b¸ ng§p nß¾c, ð¤t phèn [Pyrite FeS2] n¢m yên dß¾i dÕng Sulphide tÑc ðã b¸ hóa khØ (reduced) ðßþc g÷i là ð¤t có acít ti«m tàng (potential acid sulphate soil) vì ð¤t này chï có th tr· thành acid th§t (pH<4.0) nªu b¸ oxy hóa thành H2SO4.

B2. Phän Ñng oxy hóa.

1.Oxy hóa pyrite FeS2:

FeS2 + 7/2 O2 + H2O --> Fe2+ + 2SO42-- + 2H+

Phän Ñng trên tÕo sulfuric acid và Fe2+ và làm giäm ðµ pH. Phèn pyrite khi ðßþc tiªp xúc v¾i oxy b·i sñ khai phá ðào x¾i, cÕn nß¾c, s¨ còn có th¬ theo mµt chu²i phän Ñng hóa h÷c khác ð¬ oxy hóa pyrite thành ch¤t oxide Fe3+ hay jarosite, mµt khoáng ch¤t phèn theo phän Ñng sau:

Fe + 2/3 SO4 + 1/3 K + 1/4 O2 + 3/2 H2O --> 1/3 KFe3 (SO4)2(OH)6 + H+

Sñ thành hình jarosite ðòi höi có n°ng ðµ oxy >0.01, nhi®t ðµ t¯i ßu 30o C, pH t¯i ßu 3.2 và sñ hi®n di®n cüa vi khu¦n Thiobacillus ferrooxidans (6)

Acid sulfuric tÕo ra do sñ oxy hóa pyrite có th¬ tác ðµng lên nhi«u ch¤t li®u trong ð¤t và ð¤t xét ð phóng thích ra ðµc t¯ nhôm (Al) và khoáng ch¤t khác r¤t tác hÕi cho môi trßng. Ch¤t nhôm (Al) lúc ðó s¨ hòa tan trong nß¾c, có th phân tán rµng, chÆng nhæng s¨ gây hÕi cho lúa mà còn giªt chªt sinh v§t s¯ng dß¾i nß¾c(7).

2.Oxy hóa cüa Fe2+

FeSO4 t× pyrite ðßþc oxy hóa thành Fe3+ oxide làm tång ðµ acid cüa ð¤t.

Fe2+ + SO42- + 1/4 O2 + 3/2 H2O -----> FeOOH + 2 H+ + SO42-

T× nhæng kiªn thÑc trên, m÷i nghiên cÑu v« ð¤t phèn c¥n lßu ý các yªu t¯ chính nhß:

(a) Фt phèn th§t sñ acid (actual acid sulphate soil).
(b) Фt phèn có acid ti«m tàng (potential acid sulphate soil).
(c) MÑc ðµ acid th§t và mÑc ðµ acid ti«m tàng.
(d) Th¶i gian/t¯c ðµ acid hóa cüa ð¤t.
(e) Änh hß·ng trên môi sinh cüa phän Ñng oxy hóa và acid hóa.
(f) Các tiªn trình acid hóa trong môi tr߶ng.

Nh§n di®n ð¤t phèn

Яi v¾i ng߶i s¯ng tÕi аng B¢ng Sông CØu Long, nh§n di®n ð¤t phèn là mµt quá trình kinh nghi®m r¤t d­ dàng dña trên màu ð¤t, quan sát ð£c ði¬m cüa nß¾c và các loài cây cö m÷c trên loÕi ð¤t n¥y. Tuy nhiên, sñ nh§n di®n, ð¸nh lßþng và ð¸nh tính khoa h÷c ð¤t phèn khó khån h½n vì c¥n có thiªt b¸. Công trình thu nh£t, phân tích mçu ð¤t/nß¾c ð¬ khäo cÑu cûng nhß nghiên cÑu v« sinh v§t và thäo mµc trong vùng.

A. Quan Sát Môi Tr߶ng

A.1 Hình th¬ ð¤t ðai:

Фt phèn th߶ng ðßþc tìm th¤y tÕi mµt s¯ ð¸a hình ð£c trßng sau:
(a) Vùng ng§p nß¾c, ao h° ven bi¬n, lßþng pyrite càng nhi«u · nhæng n½i có quá trình thành hình lâu nåm v¾i môi sinh thñc v§t ±n ð¸nh tñ nhiên.

(b) Ð¥m l¥y nµi ð¸a ðã ðßþc nhi­m ng§p lâu nåm b·i sulphate t× nß¾c bin hay nhi­m d¥n sulphate t× không khí theo chu trình sulphur tñ nhiên.

(c) N½i h¥m mö lßu huÏnh b¸ ðào x¾i khai thác.

A.2 Các loÕi cây c¯i:

Mµt s¯ cây c¯i ð£c trßng m÷c trên ð¤t phèn và sñ hi®n di®n cüa nhØng cây n¥y giúp mµt ph¥n nào vào sñ nh§n di®n ð¤t phèn, v¾i ði«u ki®n là lßu ý phân tích th¶i ði¬m lúc nh§n di®n. (a) Trong vùng nß¾c ng§p, Tràm (Melaleuca), S§y (Reeds), Ô rô (Acanthus ebracteatus) và Ráng ðÕi (Acrosticaceae) [8] thßng m÷c trên ð¤t phèn ti«m tàng (sulfide) nhßng không th¬ m÷c trên ð¤t phèn th§t sñ acid (sulfate).
(b) Trái lÕi cây Nång ng÷t (Eleocharis dulcis), Nång loÕi Eleocharis equisettia và cây thuµc h÷ Súng (Nymphea) [8] có th¬ s¯ng trên ð¤t acid sulfate th§t sñ và v¾i sñ giäm sinh v§t trong môi tr߶ng giúp nh§n di®n loÕi ð¤t n¥y.
(c) Các loÕi cây nh§n di®n ð¤t phèn còn lÕi nhß S§y (Phragmites karka), Bàng (Lepironia mucronata, Lepironia articulata), Ðßng (Scleria poaeformis), và Lách (Saccharum spontaneum) [8] cüng giúp nh§n di®n phèn acid th§t sñ mµt cách tß½ng ð¯i.

R×ng Tràm Ng§p Nß¾c — аng Tháp

A.3. Ði«u ki®n thüy lþi:

Tình trÕng thüy lþi, änh hß·ng thüy tri«u t× bi¬n do thiên nhiên hay các h® th¯ng dçn thüy nh§p ði«n, khai thông nß¾c nhân tÕo, tùy th¶i ði¬m quan sát là nhæng yªu t¯ cån bän ð nh§n di®n ð¤t phèn.

 Vùng ð¤t có nß¾c ng§p im lìm không b¸ khu¤y ðµng, n½i ð¤t phèn ðã n¢m tri«n miên dß¾i nß¾c trong dÕng khØ [sulphide], là bi¬u hi®n cüa ð¤t phèn có acid ti«m tàng. Nß¾c rút do thuÖ tri«u, mùa khô hÕn, hay ðào kinh dçn nß¾c, khiªn ð¤t phèn có acid ti«m tàng b¸ ph½i ra khí tri, tiªp xúc v¾i oxy, b¸ oxy hóa ð biªn thành ð¤t phèn có acid th§t sñ. Ðào x¾i, cày b×a có tác døng làm cho ð¤t phèn tiªp xúc v¾i không khí cûng biªn ð¤t phèn thành ð¤t acid th§t.

A.4 Hình th¬ trên m£t nß¾c và ch¤t lßþng nß¾c:

Sau khi nß¾c rút phèn l¡ng xu¯ng và ph½i trên ð¤t, ðªn mùa mßa phèn b¸ rØa và n±i trên dòng nß¾c lan ra các vùng lân c§n, ngay cä ngßi xa lÕ ð¯i v¾i vùng аng B¢ng Sông CØu Long cûng nh§n ra ðßþc. Ngßi ta có th¬ phân bi®t phèn ra các loÕi sau:

1. Phèn s¡t hay là phèn nóng du¾i hình thÑc l¾p kim loÕi möng màu son, n±i trên m£t nß¾c ðøc có ch¤t lþn cþn màu ðö nâu do s¡t kªt tø trong môi trßng acid.

2. Phèn nhôm hay là phèn lÕnh là l¾p möng kim loÕi nhôm tø lÕi n±i t×ng vªt óng ánh trên m£t nß¾c và làm nß¾c trong h½n màu xanh dß½ng mà bình thßng ðáng l¨ nß¾c phäi ðøc. Kim loÕi nhß s¡t trong chân c¥u nªu n¢m ng§p trong nß¾c phèn cûng b¸ ån mòn và sét rï. Mùi nß¾c acid tÕi n½i có phèn tanh, v¸ ð¡ng và làm cay m¡t.

A.5 Hình th¬ cüa ð¤t phèn:

A.5.a Фt phèn acid th§t:

tùy theo mÑc ðµ acid hóa và thüy phân (hydrolysis), tÑc theo th¶i gian, acid già hay acid non, các hình th¬ khác nhau ðßþc ghi nh§n nhß:

(a)Фt màu h°ng hay vàng nâu ðßþc nh§n th¤y · trong giai ðoÕn ð¥u cüa quá trình acid hóa lúc ð¤t còn chÑa nhi«u ch¤t hæu c½.

(b)Các ðóm màu vàng nhÕt räi rác trên m£t ð¤t và d¥n d¥n chuyn qua màu son là hþp ch¤t jarosite do pyrite FeS2 b¸ thüy phân và sñ hi®n di®n cüa ch¤t n¥y trên ð¤t phèn m¾i ðßþc ðào x¾i chÑng minh cho tiªn trình acid hóa cüa ð¤t.

(c)Khi phèn theo nß¾c tiªt ra hay do r­ cây c¯i hút lên biªn thành ch¤t jarosite r°i thüy phân thành hydroxide s¡t nhß goethite màu nâu và hematite màu ðö. Khi ðó lßþng pyrite ðã giäm r¤t nhi«u vì ðã b¸ oxy hóa g¥n hoàn toàn.

Фt phèn ðßþc vét t× dß¾i nß¾c ð¬ ð¤p lên g¯c d×a nß¾c

a. ð¤t màu h°ng: chßa oxy hóa hoàn toàn.
b. vªt màu ðö: phèn ðã oxy hóa thành jarosit©
c. nß¾c có c£n màu son: oxide Fe3+ trong nß¾c cu¯n chäy theo dòng nß¾c.

A.5.b Фt có acid ti«m tàng: sñ nh§n di®n cüa loÕi ð¤t n¤y khó, vì ð¤t n¢m dß¾i nß¾c và chßa oxy hóa.

a. Фt có màu nâu hay xám ð§m vì còn trong tình trÕng khØ và chßa thành acid.
b. Фt có mùi hôi cüa khí H2S, mùi bùn thúi chÑa nhi«u ch¤t hØu c½ thoái hóa.
c. Фt x§m màu khi tiªp xúc v¾i không khí.

B. Khäo Sát иa Dß

Vi®c xØ lý ð¤t phèn chÆng nhæng ðòi höi sñ nh§n di®n ð¤t mà còn phäi có sñ xác ð¸nh khoa h÷c v« phÕm vi, phân ph¯i, cßng ðµ và t¯c ðµ acid hóa cüa phèn. Do ðó nhi«u phß½ng pháp khäo sát ð¸a dß c¥n ðßþc kªt hþp lÕi ð¬ lßþng giá phèn v¯n ða dÕng và biªn chuy¬n theo thi gian chÆng nhæng trên m£t mà còn dß¾i lòng ð¤t.

B.1 Không änh: chøp t× v® tinh có th¬ giúp dæ ki®n ð¬ nh§n ð¸nh v« m£t ð¤t phèn và chu vi vùng ð¥m l¥y ng§p nß¾c, vùng cao không ng§p, thñc v§t và khoáng sän hi®n di®n trên m£t, nhßng chi«u sâu và chi«u ngang cüa phèn c¥n phäi khäo sát tÕi ch².

B.2 T¥m mÑc ð¤t phèn: các xét nghi®m phân tích mçu ð¤t v« hình dÕng ðÕi th và c¤u trúc vi th s¨ giúp th¦m ð¸nh t¥m mÑc ð¤t phèn (ASS horizons) tÕi nhæng vùng ¤n ð¸nh và làm bän ð° ð¸a lý v« phèn. Theo Dent 1980 và Diemont 1993, các mô hình sau ðây ðßþc phân loÕi dña trên tình trÕng phát tri¬n cüa phèn trong ði«u ki®n thiên nhiên và trong th¶i gian nß¾c rút:

(a) Фt sét nhi­m m£n còn non trong ði«u ki®n thiên nhiên (horizons of unripe saline clay soils under natural conditions). Non là theo nghîa phèn chßa b¸ tiªp xúc lâu v¾i oxy và chßa b¸ oxyt hóa hoàn toàn.

(b) Фt phèn sau khi tháo nß¾c (horizons developing after drainage).

B.3 Th¯ng kê ð¸a lý (geostatistics): là mµt phß½ng pháp dña trên các biªn ð±i ð£c trßng cüa ð¤t phèn và xác ð¸nh m§t ðµ.

(a) M§t ðµ quan sát: phân tích biªn ð±i (analysis of variance) m¦u ð¤t trong không gian giúp ¤n ð¸nh tÖ l® bän ð° hæu hi®u ð theo dõi phèn. Cuµc theo dõi jarosite c¥n ðßþc thñc hi®n v¾i bän ð° tÖ l® 1:20 000 ðªn 1: 100 000.

(b) Hình dung b¢ng bän ð°: nhæng vùng không th ðªn hay không th l¤y m¦u ð¤t ðßþc ß¾c ðóan n°ng ðµ phèn b¢ng phß½ng pháp th¯ng kê (khoäng tin c§y - confidence interval) cho m²i ðim trên bän ð°.

(c) Ðo lßþng t× xa (remote sensing) b¢ng không änh hay änh chøp t× v® tinh cho thêm tin tÑc v« ð¸a hình nhßng các kÛ thu§t ¤y chßa ph± biªn.

C. Phß½ng Pháp Thí Nghi®m

Phß½ng pháp th¦m ð¸nh ðµ acid hóa cüa phèn c¥n l¤y mçu ð¤t t× ð°ng mang v«. Nªu phòng thí nghi®m · xa, mçu ð¤t phèn có acid ti«m tàng có th b¸ acid hóa trong lúc chuyên ch·. Tuy nhiên ngoài vi®c thiªt l§p bän ð° phèn, phân loÕi phèn theo ð£c ði¬m, xác nghi®m vçn r¤t c¥n thiªt ð l§p quy hoÕch sØ døng ð¤t phèn.

Hi®n có r¤t nhi«u cách thí nghi®m, nhßng ba cách ð½n giän và có th¬ thñc hi®n ðßþc ngay tÕi n½i l¤y mçu ð¤t là: chu¦n ðµ (titration) acid th§t sñ và acid ti«m tàng (TPA/TAA), ðo hàm lßþng sulfur, và phß½ng pháp ü ðo ðµ acid ti«m tàng.

C.1Chu¦n ðµ acid: TPA/TAA (Konsten 1988) lßþng giá ðµ acid cüa phèn tÕi ch± không ðòi höi døng cø hay hóa ch¤t ð¡t ti«n. Có ba yªu t¯ ðßþc ghi nh§n:

(a) T±ng ðµ acid ti«m tàng TPA: (total potential acidity) là ðµ acid có th x¦y ra khi t¤t cä sulfur trông m¦u ð¤t ðã ðßþc oxy hóa. Ðó là lßþng acid có th¬ chu¦n ðµ (titrable) v¾i pH 5.5 cüa mçu ð¤t tß½i hòa trong dung d¸ch NaCl n°ng ðµ 1 mol/lít (tÖ l® ð¤t phèn/nß¾c 1:2.5) sau khi oxy hóa v¾i hydrogen peroxide.

(b) T±ng ðµ acid th§t sñ TAA: (total actual acidity) là lßþng acid th§t sñ có th chu¦n ðµ trong mµt m¦u ð¤t phèn. Sñ chu¦n ðµ ðßþc thñc hi®n t¾i pH 5.5 trong dung d¸ch NaCl gi¯ng nhß trên nhßng không có vi®c gây oxy hóa m¦u ð¤t v¾i hydrogen peroxide.

(c) T±ng ðµ acid phèn trong tình trÕng khØ (sulfidic) TSA (total sulfidic activity) ðßþc tính b¢ng cách tr× TAA vào TPA:

     TSA = TPA - TAA

TSA tßþng trßng cho t¤t cä thành ph¥n sulfur trong tình trÕng khØ và giúp vào vi®c ðo ðµ acid ðßþc tÕo ra do thành ph¥n sulfur ðßþc oxy hóa.

Phß½ng pháp chu¦n ðµ acid k¬ trên có khuyªt ði¬m vì khi so sánh lßþng pyrite và lßþng sulfur vçn có sñ chênh l®ch khoäng 5%.

C.2 Phân ðoÕn sulfur (sulfur fractions): chßa có phß½ng pháp nào ðßþc ch¤p nh§n mµt cách ph± quát. Sulfur toàn ph¥n g°m có: sulphur hòa tan trong nß¾c, jarosite, hþp ch¤t sulfur và ch¤t hæu c½, pyrite, nguyên t¯ sulfur.

(a) Ðo pyrite hay thành ph¥n S có th¬ oxy hóa (oxidizable sulfur): phän änh ðµ acid ti«m tàng h½n là phß½ng pháp ðo S toàn ph¥n vì sñ b¤t ±n ð¸nh cüa jarosite và Sulphur hòa tan trong nß¾c.

(b) Phân tích hóa h÷c ¦m (wet chemical analysis): chính xác và ð¡t ti«n h½n.

(c) Ðo S toàn ph¥n b¢ng phß½ng pháp huÏnh quang-X (X-ray fluorescence) hay lò cäm Ñng ði®n t× (induction furnace method).
C.3 Phß½ng pháp ü (incubation): mµt trong nhæng phß½ng pháp ðo ðµ acid ti«m tàng ð½n giän nhßng phäi m¤t nhi«u th¶i gian. Mçu ð¤t ðßþc ü trong bao nhña ð¬ h· và giØ ¦m ð ðßþc oxy hóa v¾i nhi®t ðµ trung bình 20-30 oC: ðµ pH giäm xu¯ng ðªn 3.5 -4 ðü ð¬ ch¦n ðoán là ti«m tàng acid.

Nhæng Bi®n Pháp Làm Giäm е Acid

M£c dù kiªn thÑc v« hóa h÷c và tai hÕi cüa ð¤t phèn ðã ðßþc thu nh£t r¤t nhi«u trong th¶i gian g¥n ðây, vi®c xØ lý và phøc h°i nhØng loÕi ð¤t n¥y v¦n chßa ðÕt ðßþc kªt quä mong mu¯n.

1. Ngån ng×a sñ oxy hóa

Bi®n pháp này ðßþc thñc hi®n b¢ng cách tránh cho ð¤t phèn tiªp xúc v¾i dßÞng khí và ngån các phän Ñng trung gian ðßa ðªn acid hóa.

a. Ngån sñ oxy hóa phèn b¢ng cách ð¬ ð¤t ng§p nß¾c.

b. Ngån ch£n sñ oxy hóa Fe2+ thành Fe3+ nhß dùng thu¯c di®t vi khu¦n hay hóa ch¤t ð¬ kªt hþp và giæ Fe2+.

c. Dùng ch¤t chelate hay phosphate kªt hþp và kªt tüa Fe3+.

d. Dùng ðá vôi tång pH, giäm n°ng ðµ cüa Fe3+ hòa tan và gây kªt tüa.

2. Th¤m rØa (leaching)

Khi ð¤t acid ðßþc th¤m rØa thì acid hoà tan ðßþc mang ði n½i khác.

a. Th¤m rØa v¾i nß¾c th߶ng ð¬ loÕi H2SO4 và khoáng ch¤t Fe và Al.
b. Th¤m rØa b¢ng nß¾c m£n hay nß¾c lþ ð¬ loÕi Al và thay b¢ng Na, Ca hay Mg, có trong nß¾c.

Ngoài ra thành quä cüa vi®c th¤m rØa còn tùy thuµc c¤u trúc cüa ð¤t: ð¤t phèn d­ th¤m (permeable): nß¾c th¤m nhanh không vào sâu các cøc ð¤t l¾n, nên vi®c rØa phèn kém hi®u quä.

Phß½ng pháp th¤m rØa tuy không t¯n kém và có hi®u quä, nhßng lÕi rØa luôn các ch¤t dinh dßÞng c¥n thiªt và làm acid ô nhi­m lan ra trong vùng.

3. Ðánh phèn b¢ng vôi (Liming)

Phß½ng pháp này dùng ð¬ trung hòa acid trong ð¤t nhßng r¤t t¯n kém vì phäi c¥n 30 t¤n ðá vôi (CaCO3) ð¬ trung hòa 10 cm 1% sulphur trong m²i ha ð¤t.

4. KhØ oxide s¡t 3 (reduction of Fe +3 oxide):

Nhung và Ponnamperuma (?) ð« ngh¸ dùng ch¤t hæu c½ và ð¤t ðö có oxide Fe +3 ð¡p trên ð¤t làm giäm ðµ pH vì Fe+3 b¸ khØ thành Fe 2+.

5. Dùng nß¾c lû trên m£t ð¤t (surface water)

Vi®c dùng nß¾c lû ð¬ rØa phèn r¤t nên th§n tr÷ng, và nªu không tránh ðßþc thì c¥n dùng nhi«u nß¾c lû ð¬ acid và ch¤t ðµc ðßþc pha loãng, do ðó b¾t ði tai hÕi cho môi sinh.

Kinh Nghi®m Khai Kh¦n Фt Phèn TÕi Châu Th± CØu Long

Các phß½ng pháp khai kh¦n ðã ðßþc thñc hi®n qua kinh nghi®m nông dân chÆng nhæng · vùng Châu Th± Sông CØu Long mà còn · nhæng vùng có ð¤t phèn khác trên thª gi¾i trß¾c khi h÷ có kiªn thÑc khoa h÷c v« ð¤t phèn. Con ng߶i ðã kiên trì dùng t¤t cä trí tu®, tài nång và v¯n liªng ð¬ kh¡c phøc thØ thách cüa TÕo Hóa.

Theo TS Võ Tòng Xuân sñ gia tång sän xu¤t lúa trong nhæng nåm qua chï c¥n có thüy lþi và ð¥y ðü nß¾c tß¾i t¯t, ng߶i nông dân ð°ng b¢ng Châu Th± CØu Long ðã có th¬ canh tác b¤t cÑ vø mùa nào. Ngay nhæng vùng n£ng phèn có tiªng nhß Ð°ng Tháp, khu tÑ giác Long Xuyên - Hà Tiên có th¬ có nång xu¤t t× 8 ðªn 10 t¤n lúa m²i ha m²i nåm. KÛ thu§t và kinh nghi®m canh tác cüa nông dân vùng Châu Th± ðßþc ðem ra phân tích khoa h÷c và ðúc kªt ra nhæng kiªn thÑc quí báu chÆng nhæng cho DBSCL mà còn cho cä thª gi¾i.

A. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid ti«m tàng

G°m sØ døng nß¾c lþ (brackish) hay nß¾c m£n ð¬ rØa phèn hay giäm tình trÕng acid b¢ng cách:

a. Ki¬m soát và duy trì mÑc nß¾c ð¬ ngån sñ oxy hóa cüa phèn.
b. Tháo nß¾c cÕn (shallow drainage) ð¬ oxy hóa ch¤t pyrite và sau ðó l÷c rØa (leaching) acid b¢ng nß¾c lþ hay m£n.

Vi®c th¤m rØa phèn cho mµt vùng ð¤t nhö ð¬ giäi quyªt khó khån hi®n tÕi chßa ch¡c là bi®n pháp t¯t lành v« lâu dài vì thñc tª chï là d°n phèn acid t× mµt vùng mu¯n canh tác sang mµt n½i khác, làm cho vi®c khai thác · n½i ðó khó khån h½n v« sau. Do ðó, vi®c rØa phèn nªu thñc hi®n liên tøc và quy mô mà không xØ lý phèn tr÷n v©n chßa ch¡c là ði«u ðáng khích l® vì ch¡c ch¡n s¨ có hÕi trên môi sinh tÕi vùng nh§n chÑa th¤m nß¾c phèn này.

Phß½ng pháp khai kh¦n khác nhau tùy theo tình trÕng ð¤t.

1. Фt than bùn nhi­m m£n và chÑa sulfide (Saline sulfidic peat and muck): Vùng ð¤t bùn m£n n¥y th߶ng ðßþc tìm th¤y n½i r×ng ðß¾c ven bi¬n ðã b¸ khai quang. T×ng khu rµng 10 ha ðßþc thiªt l§p v¾i mµt h® th¯ng mß½ng, rãnh, ðê. Mñc nß¾c ðßþc giæ ð¬ phèn có acid ti«m tàng khöi ph½i ra không khí. Bí ngô (Cucurbita) ðßþc tr°ng ð¥u tiên trên lu¯ng nhö sau ðó ðßþc chuy¬n xu¯ng ð¤t bùn vào mùa mßa. Mßa có tác døng tß¾i bí mà còn rØa phèn acid trên m£t ð¤t. Trong 2 nåm ð¥u không dùng phân bón, nång xu¤t bí ðÕt ðßþc là 20 t¤n cho m±i ha. Qua nåm thÑ ba nông dân xây lu¯ng cao (raised beds) luân canh ð§u nành-b¡p-ð§u nành trong su¯t mùa mßa t× tháng nåm ðªn tháng chÕp. Mµt cách khác là tr°ng khoai trên lu¯ng cao và lúa ng¡n hÕn dß¾i ð¤t th¤p.

2. Фt sét nhi­m m£n còn non và ð¤t sét nhi­m m£n phèn (unripe saline clays and saline sulfidic clays). Ðây là nhæng vùng tr¥m tích m¾i, dß¾i änh hß·ng liên tøc cüa thüy tri«u, ph¥n ð¤t dß¾i sâu 20-40 cm chï chÑa t× 0.3 ðªn 1 % pyrite do ðó nhi«u h® khai kh¦n vçn thñc hi®n ðßþc.

a. H® lúa-tôm: Tr°ng mµt vø lúa trong mùa mßa và nuôi tôm trong mùa khô.

H® th¯ng mß½ng ðßþc ðào cho t×ng khu rµng 10 ha ð¬ tháo nß¾c trong mùa mßa và dùng c±ng ð¬ giæ mÑc nß¾c trong mùa khô, v¾i møc ðích tránh oxy hóa phèn. Mùa mßa, khoáng ch¤t ðóng trên m£t ð¤t ðßþc rØa chäy vào mß½ng và d¦n ra ngoài khu qua l¯i c±ng. Nªu thüy tri«u quá cao c±ng ði«u hòa ðßþc ðóng lÕi ngån sñ xâm nh§p cüa nß¾c bi¬n. Lúa ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trong mùa mßa và g£t trß¾c khi t¾i mùa nß¾c bi¬n tràn vào. Sau khi g£t lúa, nông dân m· ð߶ng cho nß¾c bi¬n vào v¾i cá Pseudapocryptes lanceolatus và trong khoäng 3 tu¥n thu ðßþc 150-200 kg cho m²i ha/nåm. Tiªp theo sau là nuôi tôm v¾i nång xu¤t 300-500 kg/ha/nåm còn lúa thì ðÕt ðßþc 4-5 t¤n ha/nåm. Tr¥m tích m¾i ðßþc cào ð¬ b°i lên ðê và khi ðê khá cao thì có th¬ tr°ng d×a trên ¤y.

b. H® lúa-Cua lµt:

Ðßþc thñc hi®n · C¥n Ðß¾c, tïnh Long An gi¯ng nhß trong h® nuôi tôm nhßng mß½ng ðßþc ðào cÕn h½n và ðê xây th¤p h½n. Lúa ðßþc tr°ng khi mùa mßa b¡t ð¥u và ðµ nhi­m m£n ðßþc giäm do tháo nß¾c.

c. Ðào ao nuôi cá:

Vi®c nuôi cá th߶ng b¸ gi¾i hÕn b·i hi®n tßþng tái sinh liên tøc cüa ðµ acid vì änh hß·ng lên xu¯ng cüa thüy tri«u. Kinh nghi®m · Phi Lu§t Tân cho th¤y là sau khi ð¬ cho thüy tri«u khu¤y ðµng, ng߶i nông dân làm cÕn nß¾c và cày thêm n½i ðáy ao ð¬ gây oxy hóa pyrite b± túc tiªp theo sau b¢ng vi®c rØa phèn v¾i nß¾c m£n. е acid cüa ao ðã giäm ðáng k¬ sau ðó ð¬ cho phép nuôi cá hay tôm. Nhßng sau mµt th¶i gian ðµ acid lÕi xu¤t hi®n làm tr· ngÕi vi®c khai kh¦n lâu dài.

B. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid th§t sñ

Trên vùng ð¤t phèn có acid th§t sñ · ven bi¬n v¾i l¾p phèn sâu t¾i 89 cm, bí quyªt là phäi ng×a nhi­m m£n b¢ng h® th¯ng ðê væng ch¡c và áp døng cách canh tác b¢ng hai vø lúa m²i mùa. Chu¦n b¸ ð¤t b¢ng cách cày ruµng sau khi g£t và ð¬ hoang t¾i g¥n mùa mßa m¾i tr°ng gi¯ng lúa ng¡n hÕn HY (High Yield)có nång xu¤t cao. Sau khi g£t lúa HY thì tr°ng lúa thông th߶ng. V¾i hai vø lúa n¥y nång xu¤t ðÕt t¾i 6-9 t¤n/ ha/nåm và chï trông c§y vào mßa.

1. Ð¥m ven bi¬n cô l§p v¾i bùn phèn acid:

V¾i änh hß·ng thüy tri«u r¤t ít, ð¤t phèn n±i lên vào mùa khô và oxy hóa. L¾p jarosite hi®n ra sâu t¾i 10-50 cm. Phß½ng pháp áp døng · ðây là tháo nß¾c v¾i ränh nông, mß½ng ðßþc ðào cÕn chi«u sâu 30-60 cm và rµng 60-100 cm và cách xa nhau 9 thß¾c n¯i li«n v¾i kênh tháo nß¾c có c±ng ði«u hòa mÑc nß¾c. Фt ðßþc cày và t± chÑc thành lu¯ng. Mßa ð¥u mùa vào tháng tß rØa phèn trên lu¯ng, dçn acid xu¯ng các mß½ng và kênh ð¬ ðßþc dñ træ và mÑc nß¾c ðßþc giæ thång b¢ng v¾i ðµ cao cüa dua lu¯ng. T¾i mùa mua sau, nß¾c chÑa phèn ðßþc tháo ra ngoài kênh và ra bi¬n lúc thüy tri«u th¤p. MÕ n· m¥m t× 45 t¾i 60 ngày và cao t× 80 ðªn 100 cm ðßþc c¤y vào lu¯ng cao và sau ðó lu¯ng ðßþc cho ng§p dß¾i 10- 40 cm nß¾c. Nång xu¤t v¾i lúa mùa ðÕt 2.5 - 3.8 t¤n/ha. Sau 3 nåm thay vì vét mß½ng cû, mß½ng m¾i ðßþc ðào giæa lu¯ng và ð¤t ðßþc ðào dùng ð¬ l¤p mß½ng cû. GÕo ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trên lu¯ng và ð¤t ðßþc che phü b¢ng rÕ ð¬ ngån sñ th¤m mao d¦n lên cao cüa ðµc t¯ phèn.

2. Фt sét có phèn v¾i l¾p m£t b¢ng bùn möng:

Фt ng§p nß¾c, nhßng có xu¤t hi®n vùng ð¤t cao trong mùa khô. N½i các ruµng th¤p ven sông Vàm Cö Ðông và Tây lúc mùa khô có tình trÕng tháo nß¾c tñ nhiên do tr÷ng lßþng, và nông dân lþi døng tình trÕng này, xây ruµng v¾i h® th¯ng kinh ðê ði«u hòa mÑc nß¾c trong ruµng. Lu¯ng cao rµng 5 - 8 thß¾c có mß½ng tß¾i hai bên ðßþc dùng ð¬ tr°ng khoai mì, cây ðay và khoai lang.

3. Фt sét có phèn ng§p nß¾c trong mùa mßa nhßng có nß¾c ng¥m trong mùa khô.

Lu¯ng ðßþc xây lên, rµng 4 - 5 thß¾c và cao h½n m£t ð¤t 60 cm, nhßng không ð¬ ch¤t phèn hay jarosite lµ lên. Lu¯ng cao ðßþc ð hoang qua mùa mßa ð¬ l÷c phèn và sau ðó ð¤t ðßþc tr°ng mía hay khóm (còn g÷i là th½m hay dÑa). Nång xu¤t khóm ðÕt 6 - 8 t¤n/ ha và nång xu¤t mía 30-60 t¤n/ha v¾i h® khai kh¦n n¥y.

S½ ð° ngang lu¯ng cao và mß½ng ränh d¦n lßu
a. l¾p màu xanh: ng§p nß¾c là phèn chßa oxy hóa pyrite.
b. l¾p màu cam: phèn ðã oxy hóa ðßþc th¤m rØa mµt ph¥n và còn acid H+.
c. l¾p màu nâu: phèn ðã th¤m rØa và ð¤t có tr°ng tr÷t.

4. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide non v¾i tình trÕng ng§p nß¾c ngay cä trong mùa khô.
Nhæng vùng n¥y là vùng trûng th¤p th߶ng có cö s§y Ischaemum dùng ð¬ trâu bò ån, nhßng không tr°ng gì ðßþc; ngßþc lÕi có nhi«u cá và ¯c. Nguy c½ cüa vùng n¥y nªu cÕn nß¾c là không còn cö m÷c và không còn sinh v§t.

5. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide già, m£t trên ð¤t có bùn, mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô.
Ðây là dÕng ð¤t ð£c trßng cüa аng Tháp M߶i và аng B¢ng Hà Tiên. Фt phèn · ðây ða dÕng ðªn n²i có t¾i nhi«u loÕi phèn khác nhau nµi trong vòng 50 thß¾c. Trên loÕi ð¤t n¥y có th¬ tr°ng tràm, khuynh di®p (bÕch ðàn) và s§y. Khuynh di®p hi®n b¸ coi là có hÕi vì chúng hüy di®t các cây cö dß¾i th¤p làm ð¤t tr½ tr÷i d­ b¸ xoi mòn. Tràm r¤t d­ tr°ng: ð¤t ðã ðßþc cày lúc khô nhßng khi ð¤t ng§p vào tháng 8, hÕt tràm ðßþc gieo và m÷c m¥m dß¾i nß¾c. Cây tràm tång trß·ng trong tình trÕng b¸ ng§p và khi mÑc nß¾c xu¯ng th¤p tràm vçn m÷c ðßþc trên ð¤t khô. Sau 5 nåm thu hoÕch tràm có th¬ ðÕt 100 - 120 m3/ha và có th¬ kªt hþp nuôi ong. Khuynh di®p cûng ðßþc tr°ng thØ và ch¸u ðñng ðßþc ng§p nß¾c 2 tháng. S§y cüng có th¬ ðßþc tr°ng ð¬ làm nguyên li®u cho thü công ngh®.

6. Фt sét chÑa acid sulfate và có nhi«u jarosite n¢m sâu dß¾i nß¾c.
Lúa n±i ðßþc tr°ng trong vùng ng§p nß¾c cao h½n 1 thß¾c trong mùa mßa và vçn ng§p nß¾c v¾i mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô. KÛ thu§t tr°ng dßa h¤u cho vùng n¥y: lu¯ng cao ðßþc xây trß¾c mùa mßa, và ð¬ cho ng§p; khi mÑc nß¾c b¡t ð¥u rút, ph¥n trên cüa lu¯ng xu¤t hi®n thì cây dßa h¤u con ðßþc c¤y vào và s¯ng nh¶ nß¾c còn lÕi trong mß½ng.

Chung quy kÛ thu§t khai kh¦n ðã ðßþc áp døng tuy chßa ðÕt ðßþc ðªn mÑc hoàn häo nhßng cûng ðã có kªt quä ph¤n kh·i nh¶ dña trên 3 bí quyªt:

Quän lý và ði«u hòa nß¾c (thüy lþi) thích hþp cho vi®c canh tác trên ð¤t phèn. Th¦m ð¸nh chính xác tình trÕng ð¤t phèn. Có kª hoÕch canh tác ch÷n l÷c gi¯ng và cày c¤y g£t hái ðúng lúc.

Kªt Lu§n

Ch¤t pyrite trong ð¤t phèn khi b¸ oxy hóa, tÕo acid sulfuric ðßa t¾i phän Ñng cüa acid v¾i kim loÕi trong d¤t ð¬ sän xu¤t s¡t Fe3+, nhôm Al3+ và sulfate SO4- : quy trình n¥y chÆng nhØng thay ð±i v« t¯c ðµ mà còn uy¬n chuy¬n v¾i th¶i gian và không gian, cho nên phèn · mµt vùng có th¬ khác v¾i phèn · mµt n½i khác. Sñ ða dÕng n¥y cüa phèn làm cho vi®c xØ trí khó ðßþc tiêu chu¦n hóa, ít ðßþc kªt quä và chï áp døng cho t×ng vùng chuyên bi®t.

Quan ði¬m cách ðây 30 nåm là làm sao biªn ð¤t phèn lúc ¤y ða s¯ còn là ð¤t ðßþc bö hoang thành ð¤t phì nhiêu, tr°ng tr÷t v¾i nång xu¤t cao, do ðó kiªn thÑc, v¯n liªng và công lao ðã ðßþc ðµng viên vào thñc hi®n møc ðích ¤y.

Ъn th§p niên 90 sau bao nhiêu thí nghi®m và nghiên cÑu ð¬ ph± biªn và áp døng nhØng phß½ng pháp tr¸ phèn m¾i nhß rØa phèn, ém phèn, trung hòa phèn, phân bón phèn, chÆng nhØng tÕi DBSCL mà còn trên thª gi¾i, quan ðim ¤y hoàn toàn thay ð±i: chß½ng trình cäi tÕo ð¤t phèn dùng nhi«u phß½ng ti®n và lao ðµng b¸ sa l¥y vì phß½ng pháp khoa h÷c tr¸ phèn chÆng nhæng t¯n kém mà còn ít nång xu¤t h½n · vùng ð¤t không phèn, ð°ng thi ðã mang lÕi nhæng tai hai l¾n lao cho môi trßng vì ðã biªn phèn thành nhØng ðµc t¯ làm chªt cây cö và sinh v§t.

a. Nguyên t¯ Ni, Cu, Co, Zn, Pb, và As hòa tan trong nß¾c và h½i SO2 ðßþc xu¤t phát ra t× ð¥m l¥y chÑa phèn ðã ðßþc tháo nß¾c.

b. FeSO4 hòa tan trong nß¾c tÕo t× oxy hóa phèn có tác døng làm gia tång thêm n°ng ðµ acid cüa ðat phèn và ðóng oxide FeIII.

c. Phèn Fe2 tÕo t× th¤m rØa (leaching) phèn vçn giæ nguyên tình trÕng acid dù ðßþc ng§p nß¾c.

d. H2S và ðµc t¯ hæu c½ ngån sñ phá tri¬n cüa lúa.

e. Nhôm AL hòa tan n±i lên m£t ð¤t b¢ng mao dçn và b¯c h½i trong mùa khô, và tiªp theo sau ðó khi mùa mßa ðªn, theo dòng nß¾c chäy mà ô nhi­m cä vùng.

f. MÑc nhôm trong nß¾c mà cá có th¬ ch¸u ðßþc là 0.2 ðªn 0.5 ppm (Singh 1988).

Kinh nghi®m cüa ng߶i nông dân DBSCL tuy räi rác và chuyên bi®t cho t×ng vùng và nång xu¤t canh tác không b¢ng các vùng không phèn cho th¤y h÷ có khä nång s¯ng v¾i phèn trong th¶i gian qua. M£c dù ít kiªn thÑc khoa h÷c, nông dân s¯ng n½i ð¤t phèn biªt qua kinh nghi®m r¢ng trên ð¤t phèn ðßþc rowing duy trì tình trÕng ng§p nß¾c, h÷ có th¬ canh tác nhØng cây thích hþp nhß tràm, mía, th½m, khoai mì vân vân.... ðã ðßþc trình bày trong møc khai kh¦n. Nªu c¥n rØa phèn h÷ phäi xây lu¯ng cao và t§n døng nß¾c mßa hay nß¾c bi¬n ð¬ th¤m rØa lu¯ng và sau ðó có th¬ tr°ng cây thñc ph¦m hay kÖ ngh® ðßþc, ngay cä tr°ng lúa ð¬ thu hoÕch sinh s¯ng. Tuy nhiên công sÑc và cüa cäi bö ra ð¬ tr°ng tr÷t trên ð¤t phèn không phäi là nhö và nång xu¤t ðÕt ðßþc tuy khä quan nhßng không b¢ng · n½i không có phèn, nhßng khä dï v¦n s¯ng ðßþc nªu có ðü nß¾c tß¾i và phân bón và nªu giá bán sãn ph¦m không b¸ gi¾i buôn trung gian chèn ép.

M£t khác tình trÕng dß nß¾c trong mùa mßa do phá r×ng ðã và ðang thñc hi®n n½i thßþng ngu°n sông CØu Long và tình trÕng thiªu nß¾c trong mùa khô do các ð§p thüy ði®n ðã ðßþc xây hay dñ trù xây n½i thßþng ngu°n, khiªn phß½ng pháp ði«u hòa mÑc nß¾c c¥n thiªt cho vi®c khai kh¦n ð¤t phèn càng thêm khó khån.

Sñ tiên ðoán cüa các nhà môi sinh h÷c thª gi¾i r¢ng trong tß½ng lai các vùng ð¤t phèn s¨ phäi tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên không phäi là quá ðáng, vì phß½ng ti®n và nß¾c tß¾i nªu thiªu, n± lñc s¨ ðßþc d°n mµt cách có lþi h½n vào vi®c canh tác ð¤t không có phèn, h½n là dùng vào ð¤t phèn. Trä ð¤t phèn tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên trß¾c ðây 50 nåm cüa nó v¾i tình trÕng ng§p nß¾c, canh tác cây cö thích hþp v¾i môi tr߶ng thiên nhiên cüa ð¤t phèn, bäo v® sinh v§t ð£c trßng sinh s¯ng trong phèn và phøc h°i h® sinh thái liên h® së là bi®n pháp phát tri¬n ð¤t phèn hòa hþp nh¤t, hæu hi®u nh¤t và tránh h§u quä tai hÕi cho môi sinh mai sau v¾i kªt quä cu¯i cùng là ng߶i mi«n DBSCL së tr· v« mµt cuµc s¯ng tñ do, sung túc và hÕnh phúc..

Cali, 6/98.

Tài li®u tham khäo:

[1] Tri, L.Q., 1996 Developing management packages for acid sulphate soils based on farmer and expert knowledg© Field study in the Mekong Delta, Vietnam, Thesis Landbouwouniversiteit Wageningen, The Netherlands.
[2] Xuan V.T., 1992, Recent advances in integrated land uses on acid sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[3] Ho C.V. 1997, Concerns about the Mekong Delta Ecology and Economic Development. [4] Mensvoort, M.‰F. & al., 1993, Coarse land evaluation of the acid sulphate soil areas in the Mekong Delta based on farmers experience. Department of Soil Science and Geology, Wageningen Agricultural University.
[5] Dent, D.L. and Mensvoort, M.E.F. 1992, Selected Papers of the HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[6] Minh, L.Q. 1996, Integrated Soil and Water Management in Acid Sulphate Soils: Balancing agricultural production and environmental requirements in the Mekong Delta, Vietnam.
[7] Breemen N. Van, 1992, Environmental aspects of sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[8] MÖ Nhung Mai. and Ponnamperuma 1966. Effects of calcium carbonate, manganese dioxide, ferric hydroxide and prolonged flooding on changes and growth of rice in flooded ASS. Soil Sc¸ 102, 29-41. [9] PhÕm Hoàng Hµ, 1991, An Illustrated Flora of Vietnam, Books I, II,III and corresponding Volumes, Library of Congress Catalog Card Number ISBN: 91-911444.
[10] Nguyn Th¸ T. Phøng and Phan Liêu, 1992, Microbiological characteristics of Acid Sulfate Soils, Symposium on ASS, ILRI Publication 53.
[11] Nguy­n Nhñt, 1997 Sñ Hình Thành аng B¢ng Sông CØu Long, Уc San Ti«n Giang s¯ 2. Nhæng Bi®n Pháp Làm Giäm е Acid

M£c dù kiªn thÑc v« hóa h÷c và tai hÕi cüa ð¤t phèn ðã ðßþc thu nh£t r¤t nhi«u trong th¶i gian g¥n ðây, vi®c xØ lý và phøc h°i nhØng loÕi ð¤t n¥y v¦n chßa ðÕt ðßþc kªt quä mong mu¯n.

1. Ngån ng×a sñ oxy hóa

Bi®n pháp này ðßþc thñc hi®n b¢ng cách tránh cho ð¤t phèn tiªp xúc v¾i dßÞng khí và ngån các phän Ñng trung gian ðßa ðªn acid hóa.

a. Ngån sñ oxy hóa phèn b¢ng cách ð¬ ð¤t ng§p nß¾c.

b. Ngån ch£n sñ oxy hóa Fe2+ thành Fe3+ nhß dùng thu¯c di®t vi khu¦n hay hóa ch¤t ð¬ kªt hþp và giæ Fe2+.

c. Dùng ch¤t chelate hay phosphate kªt hþp và kªt tüa Fe3+.

d. Dùng ðá vôi tång pH, giäm n°ng ðµ cüa Fe3+ hòa tan và gây kªt tüa.

2. Th¤m rØa (leaching)

Khi ð¤t acid ðßþc th¤m rØa thì acid hoà tan ðßþc mang ði n½i khác.

a. Th¤m rØa v¾i nß¾c th߶ng ð¬ loÕi H2SO4 và khoáng ch¤t Fe và Al.

b. Th¤m rØa b¢ng nß¾c m£n hay nß¾c lþ ð¬ loÕi Al và thay b¢ng Na, Ca hay Mg, có trong nß¾c.

Ngoài ra thành quä cüa vi®c th¤m rØa còn tùy thuµc c¤u trúc cüa ð¤t: ð¤t phèn d­ th¤m (permeable): nß¾c th¤m nhanh không vào sâu các cøc ð¤t l¾n, nên vi®c rØa phèn kém hi®u quä.

Phß½ng pháp th¤m rØa tuy không t¯n kém và có hi®u quä, nhßng lÕi rØa luôn các ch¤t dinh dßÞng c¥n thiªt và làm acid ô nhi­m lan ra trong vùng.

3. Ðánh phèn b¢ng vôi (Liming)

Phß½ng pháp này dùng ð¬ trung hòa acid trong ð¤t nhßng r¤t t¯n kém vì phäi c¥n 30 t¤n ðá vôi (CaCO3) ð¬ trung hòa 10 cm 1% sulphur trong m²i ha ð¤t.

4. KhØ oxide s¡t 3 (reduction of Fe +3 oxide):

Nhung và Ponnamperuma (?) ð« ngh¸ dùng ch¤t hæu c½ và ð¤t ðö có oxide Fe +3 ð¡p trên ð¤t làm giäm ðµ pH vì Fe+3 b¸ khØ thành Fe 2+.

5. Dùng nß¾c lû trên m£t ð¤t (surface water)

Vi®c dùng nß¾c lû ð¬ rØa phèn r¤t nên th§n tr÷ng, và nªu không tránh ðßþc thì c¥n dùng nhi«u nß¾c lû ð¬ acid và ch¤t ðµc ðßþc pha loãng, do ðó b¾t ði tai hÕi cho môi sinh.

Kinh Nghi®m Khai Kh¦n Фt Phèn TÕi Châu Th± CØu Long

Các phß½ng pháp khai kh¦n ðã ðßþc thñc hi®n qua kinh nghi®m nông dân chÆng nhæng · vùng Châu Th± Sông CØu Long mà còn · nhæng vùng có ð¤t phèn khác trên thª gi¾i trß¾c khi h÷ có kiªn thÑc khoa h÷c v« ð¤t phèn. Con ng߶i ðã kiên trì dùng t¤t cä trí tu®, tài nång và v¯n liªng ð¬ kh¡c phøc thØ thách cüa TÕo Hóa.

Theo TS Võ Tòng Xuân sñ gia tång sän xu¤t lúa trong nhæng nåm qua chï c¥n có thüy lþi và ð¥y ðü nß¾c tß¾i t¯t, ng߶i nông dân ð°ng b¢ng Châu Th± CØu Long ðã có th¬ canh tác b¤t cÑ vø mùa nào. Ngay nhæng vùng n£ng phèn có tiªng nhß Ð°ng Tháp, khu tÑ giác Long Xuyên - Hà Tiên có th¬ có nång xu¤t t× 8 ðªn 10 t¤n lúa m²i ha m²i nåm. KÛ thu§t và kinh nghi®m canh tác cüa nông dân vùng Châu Th± ðßþc ðem ra phân tích khoa h÷c và ðúc kªt ra nhæng kiªn thÑc quí báu chÆng nhæng cho DBSCL mà còn cho cä thª gi¾i.

A. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid ti«m tàng

G°m sØ døng nß¾c lþ (brackish) hay nß¾c m£n ð¬ rØa phèn hay giäm tình trÕng acid b¢ng cách:

a. Ki¬m soát và duy trì mÑc nß¾c ð¬ ngån sñ oxy hóa cüa phèn.
b. Tháo nß¾c cÕn (shallow drainage) ð¬ oxy hóa ch¤t pyrite và sau ðó l÷c rØa (leaching) acid b¢ng nß¾c lþ hay m£n.

Vi®c th¤m rØa phèn cho mµt vùng ð¤t nhö ð¬ giäi quyªt khó khån hi®n tÕi chßa ch¡c là bi®n pháp t¯t lành v« lâu dài vì thñc tª chï là d°n phèn acid t× mµt vùng mu¯n canh tác sang mµt n½i khác, làm cho vi®c khai thác · n½i ðó khó khån h½n v« sau. Do ðó, vi®c rØa phèn nªu thñc hi®n liên tøc và quy mô mà không xØ lý phèn tr÷n v©n chßa ch¡c là ði«u ðáng khích l® vì ch¡c ch¡n s¨ có hÕi trên môi sinh tÕi vùng nh§n chÑa th¤m nß¾c phèn này.

Phß½ng pháp khai kh¦n khác nhau tùy theo tình trÕng ð¤t.

1. Фt than bùn nhi­m m£n và chÑa sulfide (Saline sulfidic peat and muck): Vùng ð¤t bùn m£n n¥y th߶ng ðßþc tìm th¤y n½i r×ng ðß¾c ven bi¬n ðã b¸ khai quang. T×ng khu rµng 10 ha ðßþc thiªt l§p v¾i mµt h® th¯ng mß½ng, rãnh, ðê. Mñc nß¾c ðßþc giæ ð¬ phèn có acid ti«m tàng khöi ph½i ra không khí. Bí ngô (Cucurbita) ðßþc tr°ng ð¥u tiên trên lu¯ng nhö sau ðó ðßþc chuy¬n xu¯ng ð¤t bùn vào mùa mßa. Mßa có tác døng tß¾i bí mà còn rØa phèn acid trên m£t ð¤t. Trong 2 nåm ð¥u không dùng phân bón, nång xu¤t bí ðÕt ðßþc là 20 t¤n cho m±i ha. Qua nåm thÑ ba nông dân xây lu¯ng cao (raised beds) luân canh ð§u nành-b¡p-ð§u nành trong su¯t mùa mßa t× tháng nåm ðªn tháng chÕp. Mµt cách khác là tr°ng khoai trên lu¯ng cao và lúa ng¡n hÕn dß¾i ð¤t th¤p.

2. Фt sét nhi­m m£n còn non và ð¤t sét nhi­m m£n phèn (unripe saline clays and saline sulfidic clays). Ðây là nhæng vùng tr¥m tích m¾i, dß¾i änh hß·ng liên tøc cüa thüy tri«u, ph¥n ð¤t dß¾i sâu 20-40 cm chï chÑa t× 0.3 ðªn 1 % pyrite do ðó nhi«u h® khai kh¦n vçn thñc hi®n ðßþc.

a. H® lúa-tôm: Tr°ng mµt vø lúa trong mùa mßa và nuôi tôm trong mùa khô.

H® th¯ng mß½ng ðßþc ðào cho t×ng khu rµng 10 ha ð¬ tháo nß¾c trong mùa mßa và dùng c±ng ð¬ giæ mÑc nß¾c trong mùa khô, v¾i møc ðích tránh oxy hóa phèn. Mùa mßa, khoáng ch¤t ðóng trên m£t ð¤t ðßþc rØa chäy vào mß½ng và d¦n ra ngoài khu qua l¯i c±ng. Nªu thüy tri«u quá cao c±ng ði«u hòa ðßþc ðóng lÕi ngån sñ xâm nh§p cüa nß¾c bi¬n. Lúa ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trong mùa mßa và g£t trß¾c khi t¾i mùa nß¾c bi¬n tràn vào. Sau khi g£t lúa, nông dân m· ð߶ng cho nß¾c bi¬n vào v¾i cá Pseudapocryptes lanceolatus và trong khoäng 3 tu¥n thu ðßþc 150-200 kg cho m²i ha/nåm. Tiªp theo sau là nuôi tôm v¾i nång xu¤t 300-500 kg/ha/nåm còn lúa thì ðÕt ðßþc 4-5 t¤n ha/nåm. Tr¥m tích m¾i ðßþc cào ð¬ b°i lên ðê và khi ðê khá cao thì có th¬ tr°ng d×a trên ¤y.

b. H® lúa-Cua lµt:

Ðßþc thñc hi®n · C¥n Ðß¾c, tïnh Long An gi¯ng nhß trong h® nuôi tôm nhßng mß½ng ðßþc ðào cÕn h½n và ðê xây th¤p h½n. Lúa ðßþc tr°ng khi mùa mßa b¡t ð¥u và ðµ nhi­m m£n ðßþc giäm do tháo nß¾c.

c. Ðào ao nuôi cá:

Vi®c nuôi cá th߶ng b¸ gi¾i hÕn b·i hi®n tßþng tái sinh liên tøc cüa ðµ acid vì änh hß·ng lên xu¯ng cüa thüy tri«u. Kinh nghi®m · Phi Lu§t Tân cho th¤y là sau khi ð¬ cho thüy tri«u khu¤y ðµng, ng߶i nông dân làm cÕn nß¾c và cày thêm n½i ðáy ao ð¬ gây oxy hóa pyrite b± túc tiªp theo sau b¢ng vi®c rØa phèn v¾i nß¾c m£n. е acid cüa ao ðã giäm ðáng k¬ sau ðó ð¬ cho phép nuôi cá hay tôm. Nhßng sau mµt th¶i gian ðµ acid lÕi xu¤t hi®n làm tr· ngÕi vi®c khai kh¦n lâu dài.

B. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid th§t sñ

Trên vùng ð¤t phèn có acid th§t sñ · ven bi¬n v¾i l¾p phèn sâu t¾i 89 cm, bí quyªt là phäi ng×a nhi­m m£n b¢ng h® th¯ng ðê væng ch¡c và áp døng cách canh tác b¢ng hai vø lúa m²i mùa. Chu¦n b¸ ð¤t b¢ng cách cày ruµng sau khi g£t và ð¬ hoang t¾i g¥n mùa mßa m¾i tr°ng gi¯ng lúa ng¡n hÕn HY (High Yield)có nång xu¤t cao. Sau khi g£t lúa HY thì tr°ng lúa thông th߶ng. V¾i hai vø lúa n¥y nång xu¤t ðÕt t¾i 6-9 t¤n/ ha/nåm và chï trông c§y vào mßa.

1. Ð¥m ven bi¬n cô l§p v¾i bùn phèn acid:

V¾i änh hß·ng thüy tri«u r¤t ít, ð¤t phèn n±i lên vào mùa khô và oxy hóa. L¾p jarosite hi®n ra sâu t¾i 10-50 cm. Phß½ng pháp áp døng · ðây là tháo nß¾c v¾i ränh nông, mß½ng ðßþc ðào cÕn chi«u sâu 30-60 cm và rµng 60-100 cm và cách xa nhau 9 thß¾c n¯i li«n v¾i kênh tháo nß¾c có c±ng ði«u hòa mÑc nß¾c. Фt ðßþc cày và t± chÑc thành lu¯ng. Mßa ð¥u mùa vào tháng tß rØa phèn trên lu¯ng, dçn acid xu¯ng các mß½ng và kênh ð¬ ðßþc dñ træ và mÑc nß¾c ðßþc giæ thång b¢ng v¾i ðµ cao cüa dua lu¯ng. T¾i mùa mua sau, nß¾c chÑa phèn ðßþc tháo ra ngoài kênh và ra bi¬n lúc thüy tri«u th¤p. MÕ n· m¥m t× 45 t¾i 60 ngày và cao t× 80 ðªn 100 cm ðßþc c¤y vào lu¯ng cao và sau ðó lu¯ng ðßþc cho ng§p dß¾i 10- 40 cm nß¾c. Nång xu¤t v¾i lúa mùa ðÕt 2.5 - 3.8 t¤n/ha. Sau 3 nåm thay vì vét mß½ng cû, mß½ng m¾i ðßþc ðào giæa lu¯ng và ð¤t ðßþc ðào dùng ð¬ l¤p mß½ng cû. GÕo ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trên lu¯ng và ð¤t ðßþc che phü b¢ng rÕ ð¬ ngån sñ th¤m mao d¦n lên cao cüa ðµc t¯ phèn.

2. Фt sét có phèn v¾i l¾p m£t b¢ng bùn möng:

Фt ng§p nß¾c, nhßng có xu¤t hi®n vùng ð¤t cao trong mùa khô. N½i các ruµng th¤p ven sông Vàm Cö Ðông và Tây lúc mùa khô có tình trÕng tháo nß¾c tñ nhiên do tr÷ng lßþng, và nông dân lþi døng tình trÕng này, xây ruµng v¾i h® th¯ng kinh ðê ði«u hòa mÑc nß¾c trong ruµng. Lu¯ng cao rµng 5 - 8 thß¾c có mß½ng tß¾i hai bên ðßþc dùng ð¬ tr°ng khoai mì, cây ðay và khoai lang.

3. Фt sét có phèn ng§p nß¾c trong mùa mßa nhßng có nß¾c ng¥m trong mùa khô.

Lu¯ng ðßþc xây lên, rµng 4 - 5 thß¾c và cao h½n m£t ð¤t 60 cm, nhßng không ð¬ ch¤t phèn hay jarosite lµ lên. Lu¯ng cao ðßþc ð hoang qua mùa mßa ð¬ l÷c phèn và sau ðó ð¤t ðßþc tr°ng mía hay khóm (còn g÷i là th½m hay dÑa). Nång xu¤t khóm ðÕt 6 - 8 t¤n/ ha và nång xu¤t mía 30-60 t¤n/ha v¾i h® khai kh¦n n¥y.

S½ ð° ngang lu¯ng cao và mß½ng ränh d¦n lßu
a. l¾p màu xanh: ng§p nß¾c là phèn chßa oxy hóa pyrite.
b. l¾p màu cam: phèn ðã oxy hóa ðßþc th¤m rØa mµt ph¥n và còn acid H+.
c. l¾p màu nâu: phèn ðã th¤m rØa và ð¤t có tr°ng tr÷t.

4. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide non v¾i tình trÕng ng§p nß¾c ngay cä trong mùa khô.
Nhæng vùng n¥y là vùng trûng th¤p th߶ng có cö s§y Ischaemum dùng ð¬ trâu bò ån, nhßng không tr°ng gì ðßþc; ngßþc lÕi có nhi«u cá và ¯c. Nguy c½ cüa vùng n¥y nªu cÕn nß¾c là không còn cö m÷c và không còn sinh v§t.

5. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide già, m£t trên ð¤t có bùn, mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô.
Ðây là dÕng ð¤t ð£c trßng cüa аng Tháp M߶i và аng B¢ng Hà Tiên. Фt phèn · ðây ða dÕng ðªn n²i có t¾i nhi«u loÕi phèn khác nhau nµi trong vòng 50 thß¾c. Trên loÕi ð¤t n¥y có th¬ tr°ng tràm, khuynh di®p (bÕch ðàn) và s§y. Khuynh di®p hi®n b¸ coi là có hÕi vì chúng hüy di®t các cây cö dß¾i th¤p làm ð¤t tr½ tr÷i d­ b¸ xoi mòn. Tràm r¤t d­ tr°ng: ð¤t ðã ðßþc cày lúc khô nhßng khi ð¤t ng§p vào tháng 8, hÕt tràm ðßþc gieo và m÷c m¥m dß¾i nß¾c. Cây tràm tång trß·ng trong tình trÕng b¸ ng§p và khi mÑc nß¾c xu¯ng th¤p tràm vçn m÷c ðßþc trên ð¤t khô. Sau 5 nåm thu hoÕch tràm có th¬ ðÕt 100 - 120 m3/ha và có th¬ kªt hþp nuôi ong. Khuynh di®p cûng ðßþc tr°ng thØ và ch¸u ðñng ðßþc ng§p nß¾c 2 tháng. S§y cüng có th¬ ðßþc tr°ng ð¬ làm nguyên li®u cho thü công ngh®.

6. Фt sét chÑa acid sulfate và có nhi«u jarosite n¢m sâu dß¾i nß¾c.
Lúa n±i ðßþc tr°ng trong vùng ng§p nß¾c cao h½n 1 thß¾c trong mùa mßa và vçn ng§p nß¾c v¾i mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô. KÛ thu§t tr°ng dßa h¤u cho vùng n¥y: lu¯ng cao ðßþc xây trß¾c mùa mßa, và ð¬ cho ng§p; khi mÑc nß¾c b¡t ð¥u rút, ph¥n trên cüa lu¯ng xu¤t hi®n thì cây dßa h¤u con ðßþc c¤y vào và s¯ng nh¶ nß¾c còn lÕi trong mß½ng.

Chung quy kÛ thu§t khai kh¦n ðã ðßþc áp døng tuy chßa ðÕt ðßþc ðªn mÑc hoàn häo nhßng cûng ðã có kªt quä ph¤n kh·i nh¶ dña trên 3 bí quyªt:

Quän lý và ði«u hòa nß¾c (thüy lþi) thích hþp cho vi®c canh tác trên ð¤t phèn. Th¦m ð¸nh chính xác tình trÕng ð¤t phèn. Có kª hoÕch canh tác ch÷n l÷c gi¯ng và cày c¤y g£t hái ðúng lúc.

Kªt Lu§n

Ch¤t pyrite trong ð¤t phèn khi b¸ oxy hóa, tÕo acid sulfuric ðßa t¾i phän Ñng cüa acid v¾i kim loÕi trong d¤t ð¬ sän xu¤t s¡t Fe3+, nhôm Al3+ và sulfate SO4- : quy trình n¥y chÆng nhØng thay ð±i v« t¯c ðµ mà còn uy¬n chuy¬n v¾i th¶i gian và không gian, cho nên phèn · mµt vùng có th¬ khác v¾i phèn · mµt n½i khác. Sñ ða dÕng n¥y cüa phèn làm cho vi®c xØ trí khó ðßþc tiêu chu¦n hóa, ít ðßþc kªt quä và chï áp døng cho t×ng vùng chuyên bi®t.

Quan ði¬m cách ðây 30 nåm là làm sao biªn ð¤t phèn lúc ¤y ða s¯ còn là ð¤t ðßþc bö hoang thành ð¤t phì nhiêu, tr°ng tr÷t v¾i nång xu¤t cao, do ðó kiªn thÑc, v¯n liªng và công lao ðã ðßþc ðµng viên vào thñc hi®n møc ðích ¤y.

Ъn th§p niên 90 sau bao nhiêu thí nghi®m và nghiên cÑu ð¬ ph± biªn và áp døng nhØng phß½ng pháp tr¸ phèn m¾i nhß rØa phèn, ém phèn, trung hòa phèn, phân bón phèn, chÆng nhØng tÕi DBSCL mà còn trên thª gi¾i, quan ðim ¤y hoàn toàn thay ð±i: chß½ng trình cäi tÕo ð¤t phèn dùng nhi«u phß½ng ti®n và lao ðµng b¸ sa l¥y vì phß½ng pháp khoa h÷c tr¸ phèn chÆng nhæng t¯n kém mà còn ít nång xu¤t h½n · vùng ð¤t không phèn, ð°ng thi ðã mang lÕi nhæng tai hai l¾n lao cho môi trßng vì ðã biªn phèn thành nhØng ðµc t¯ làm chªt cây cö và sinh v§t.

a. Nguyên t¯ Ni, Cu, Co, Zn, Pb, và As hòa tan trong nß¾c và h½i SO2 ðßþc xu¤t phát ra t× ð¥m l¥y chÑa phèn ðã ðßþc tháo nß¾c.

b. FeSO4 hòa tan trong nß¾c tÕo t× oxy hóa phèn có tác døng làm gia tång thêm n°ng ðµ acid cüa ðat phèn và ðóng oxide FeIII.

c. Phèn Fe2 tÕo t× th¤m rØa (leaching) phèn vçn giæ nguyên tình trÕng acid dù ðßþc ng§p nß¾c.

d. H2S và ðµc t¯ hæu c½ ngån sñ phá tri¬n cüa lúa.

e. Nhôm AL hòa tan n±i lên m£t ð¤t b¢ng mao dçn và b¯c h½i trong mùa khô, và tiªp theo sau ðó khi mùa mßa ðªn, theo dòng nß¾c chäy mà ô nhi­m cä vùng.

f. MÑc nhôm trong nß¾c mà cá có th¬ ch¸u ðßþc là 0.2 ðªn 0.5 ppm (Singh 1988).

Kinh nghi®m cüa ng߶i nông dân DBSCL tuy räi rác và chuyên bi®t cho t×ng vùng và nång xu¤t canh tác không b¢ng các vùng không phèn cho th¤y h÷ có khä nång s¯ng v¾i phèn trong th¶i gian qua. M£c dù ít kiªn thÑc khoa h÷c, nông dân s¯ng n½i ð¤t phèn biªt qua kinh nghi®m r¢ng trên ð¤t phèn ðßþc rowing duy trì tình trÕng ng§p nß¾c, h÷ có th¬ canh tác nhØng cây thích hþp nhß tràm, mía, th½m, khoai mì vân vân.... ðã ðßþc trình bày trong møc khai kh¦n. Nªu c¥n rØa phèn h÷ phäi xây lu¯ng cao và t§n døng nß¾c mßa hay nß¾c bi¬n ð¬ th¤m rØa lu¯ng và sau ðó có th¬ tr°ng cây thñc ph¦m hay kÖ ngh® ðßþc, ngay cä tr°ng lúa ð¬ thu hoÕch sinh s¯ng. Tuy nhiên công sÑc và cüa cäi bö ra ð¬ tr°ng tr÷t trên ð¤t phèn không phäi là nhö và nång xu¤t ðÕt ðßþc tuy khä quan nhßng không b¢ng · n½i không có phèn, nhßng khä dï v¦n s¯ng ðßþc nªu có ðü nß¾c tß¾i và phân bón và nªu giá bán sãn ph¦m không b¸ gi¾i buôn trung gian chèn ép.

M£t khác tình trÕng dß nß¾c trong mùa mßa do phá r×ng ðã và ðang thñc hi®n n½i thßþng ngu°n sông CØu Long và tình trÕng thiªu nß¾c trong mùa khô do các ð§p thüy ði®n ðã ðßþc xây hay dñ trù xây n½i thßþng ngu°n, khiªn phß½ng pháp ði«u hòa mÑc nß¾c c¥n thiªt cho vi®c khai kh¦n ð¤t phèn càng thêm khó khån.

Sñ tiên ðoán cüa các nhà môi sinh h÷c thª gi¾i r¢ng trong tß½ng lai các vùng ð¤t phèn s¨ phäi tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên không phäi là quá ðáng, vì phß½ng ti®n và nß¾c tß¾i nªu thiªu, n± lñc s¨ ðßþc d°n mµt cách có lþi h½n vào vi®c canh tác ð¤t không có phèn, h½n là dùng vào ð¤t phèn. Trä ð¤t phèn tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên trß¾c ðây 50 nåm cüa nó v¾i tình trÕng ng§p nß¾c, canh tác cây cö thích hþp v¾i môi tr߶ng thiên nhiên cüa ð¤t phèn, bäo v® sinh v§t ð£c trßng sinh s¯ng trong phèn và phøc h°i h® sinh thái liên h® së là bi®n pháp phát tri¬n ð¤t phèn hòa hþp nh¤t, hæu hi®u nh¤t và tránh h§u quä tai hÕi cho môi sinh mai sau v¾i kªt quä cu¯i cùng là ng߶i mi«n DBSCL së tr· v« mµt cuµc s¯ng tñ do, sung túc và hÕnh phúc..

Cali, 6/98

Tài li®u tham khäo:

[1] Tri, L.Q., 1996 Developing management packages for acid sulphate soils based on farmer and expert knowledg© Field study in the Mekong Delta, Vietnam, Thesis Landbouwouniversiteit Wageningen, The Netherlands.
[2] Xuan V.T., 1992, Recent advances in integrated land uses on acid sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[3] Ho C.V. 1997, Concerns about the Mekong Delta Ecology and Economic Development. [4] Mensvoort, M.‰F. & al., 1993, Coarse land evaluation of the acid sulphate soil areas in the Mekong Delta based on farmers experience. Department of Soil Science and Geology, Wageningen Agricultural University.
[5] Dent, D.L. and Mensvoort, M.E.F. 1992, Selected Papers of the HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[6] Minh, L.Q. 1996, Integrated Soil and Water Management in Acid Sulphate Soils: Balancing agricultural production and environmental requirements in the Mekong Delta, Vietnam.
[7] Breemen N. Van, 1992, Environmental aspects of sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[8] MÖ Nhung Mai. and Ponnamperuma 1966. Effects of calcium carbonate, manganese dioxide, ferric hydroxide and prolonged flooding on changes and growth of rice in flooded ASS. Soil Sc¸ 102, 29-41. [9] PhÕm Hoàng Hµ, 1991, An Illustrated Flora of Vietnam, Books I, II,III and corresponding Volumes, Library of Congress Catalog Card Number ISBN: 91-911444.
[10] Nguyn Th¸ T. Phøng and Phan Liêu, 1992, Microbiological characteristics of Acid Sulfate Soils, Symposium on ASS, ILRI Publication 53.
[11] Nguy­n Nhñt, 1997 Sñ Hình Thành аng B¢ng Sông CØu Long, Уc San Ti«n Giang s¯ 2. Nhæng Bi®n Pháp Làm Giäm е Acid

M£c dù kiªn thÑc v« hóa h÷c và tai hÕi cüa ð¤t phèn ðã ðßþc thu nh£t r¤t nhi«u trong th¶i gian g¥n ðây, vi®c xØ lý và phøc h°i nhØng loÕi ð¤t n¥y v¦n chßa ðÕt ðßþc kªt quä mong mu¯n.

1. Ngån ng×a sñ oxy hóa

Bi®n pháp này ðßþc thñc hi®n b¢ng cách tránh cho ð¤t phèn tiªp xúc v¾i dßÞng khí và ngån các phän Ñng trung gian ðßa ðªn acid hóa.

a. Ngån sñ oxy hóa phèn b¢ng cách ð¬ ð¤t ng§p nß¾c.

b. Ngån ch£n sñ oxy hóa Fe2+ thành Fe3+ nhß dùng thu¯c di®t vi khu¦n hay hóa ch¤t ð¬ kªt hþp và giæ Fe2+.

c. Dùng ch¤t chelate hay phosphate kªt hþp và kªt tüa Fe3+.

d. Dùng ðá vôi tång pH, giäm n°ng ðµ cüa Fe3+ hòa tan và gây kªt tüa.

2. Th¤m rØa (leaching)

Khi ð¤t acid ðßþc th¤m rØa thì acid hoà tan ðßþc mang ði n½i khác.

a. Th¤m rØa v¾i nß¾c th߶ng ð¬ loÕi H2SO4 và khoáng ch¤t Fe và Al.

b. Th¤m rØa b¢ng nß¾c m£n hay nß¾c lþ ð¬ loÕi Al và thay b¢ng Na, Ca hay Mg, có trong nß¾c.

Ngoài ra thành quä cüa vi®c th¤m rØa còn tùy thuµc c¤u trúc cüa ð¤t: ð¤t phèn d­ th¤m (permeable): nß¾c th¤m nhanh không vào sâu các cøc ð¤t l¾n, nên vi®c rØa phèn kém hi®u quä.

Phß½ng pháp th¤m rØa tuy không t¯n kém và có hi®u quä, nhßng lÕi rØa luôn các ch¤t dinh dßÞng c¥n thiªt và làm acid ô nhi­m lan ra trong vùng.

3. Ðánh phèn b¢ng vôi (Liming)

Phß½ng pháp này dùng ð¬ trung hòa acid trong ð¤t nhßng r¤t t¯n kém vì phäi c¥n 30 t¤n ðá vôi (CaCO3) ð¬ trung hòa 10 cm 1% sulphur trong m²i ha ð¤t.

4. KhØ oxide s¡t 3 (reduction of Fe +3 oxide):

Nhung và Ponnamperuma (?) ð« ngh¸ dùng ch¤t hæu c½ và ð¤t ðö có oxide Fe +3 ð¡p trên ð¤t làm giäm ðµ pH vì Fe+3 b¸ khØ thành Fe 2+.

5. Dùng nß¾c lû trên m£t ð¤t (surface water)

Vi®c dùng nß¾c lû ð¬ rØa phèn r¤t nên th§n tr÷ng, và nªu không tránh ðßþc thì c¥n dùng nhi«u nß¾c lû ð¬ acid và ch¤t ðµc ðßþc pha loãng, do ðó b¾t ði tai hÕi cho môi sinh.

Kinh Nghi®m Khai Kh¦n Фt Phèn TÕi Châu Th± CØu Long

Các phß½ng pháp khai kh¦n ðã ðßþc thñc hi®n qua kinh nghi®m nông dân chÆng nhæng · vùng Châu Th± Sông CØu Long mà còn · nhæng vùng có ð¤t phèn khác trên thª gi¾i trß¾c khi h÷ có kiªn thÑc khoa h÷c v« ð¤t phèn. Con ng߶i ðã kiên trì dùng t¤t cä trí tu®, tài nång và v¯n liªng ð¬ kh¡c phøc thØ thách cüa TÕo Hóa.

Theo TS Võ Tòng Xuân sñ gia tång sän xu¤t lúa trong nhæng nåm qua chï c¥n có thüy lþi và ð¥y ðü nß¾c tß¾i t¯t, ng߶i nông dân ð°ng b¢ng Châu Th± CØu Long ðã có th¬ canh tác b¤t cÑ vø mùa nào. Ngay nhæng vùng n£ng phèn có tiªng nhß Ð°ng Tháp, khu tÑ giác Long Xuyên - Hà Tiên có th¬ có nång xu¤t t× 8 ðªn 10 t¤n lúa m²i ha m²i nåm. KÛ thu§t và kinh nghi®m canh tác cüa nông dân vùng Châu Th± ðßþc ðem ra phân tích khoa h÷c và ðúc kªt ra nhæng kiªn thÑc quí báu chÆng nhæng cho DBSCL mà còn cho cä thª gi¾i.

A. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid ti«m tàng

G°m sØ døng nß¾c lþ (brackish) hay nß¾c m£n ð¬ rØa phèn hay giäm tình trÕng acid b¢ng cách:

a. Ki¬m soát và duy trì mÑc nß¾c ð¬ ngån sñ oxy hóa cüa phèn.
b. Tháo nß¾c cÕn (shallow drainage) ð¬ oxy hóa ch¤t pyrite và sau ðó l÷c rØa (leaching) acid b¢ng nß¾c lþ hay m£n.

Vi®c th¤m rØa phèn cho mµt vùng ð¤t nhö ð¬ giäi quyªt khó khån hi®n tÕi chßa ch¡c là bi®n pháp t¯t lành v« lâu dài vì thñc tª chï là d°n phèn acid t× mµt vùng mu¯n canh tác sang mµt n½i khác, làm cho vi®c khai thác · n½i ðó khó khån h½n v« sau. Do ðó, vi®c rØa phèn nªu thñc hi®n liên tøc và quy mô mà không xØ lý phèn tr÷n v©n chßa ch¡c là ði«u ðáng khích l® vì ch¡c ch¡n s¨ có hÕi trên môi sinh tÕi vùng nh§n chÑa th¤m nß¾c phèn này.

Phß½ng pháp khai kh¦n khác nhau tùy theo tình trÕng ð¤t.

1. Фt than bùn nhi­m m£n và chÑa sulfide (Saline sulfidic peat and muck): Vùng ð¤t bùn m£n n¥y th߶ng ðßþc tìm th¤y n½i r×ng ðß¾c ven bi¬n ðã b¸ khai quang. T×ng khu rµng 10 ha ðßþc thiªt l§p v¾i mµt h® th¯ng mß½ng, rãnh, ðê. Mñc nß¾c ðßþc giæ ð¬ phèn có acid ti«m tàng khöi ph½i ra không khí. Bí ngô (Cucurbita) ðßþc tr°ng ð¥u tiên trên lu¯ng nhö sau ðó ðßþc chuy¬n xu¯ng ð¤t bùn vào mùa mßa. Mßa có tác døng tß¾i bí mà còn rØa phèn acid trên m£t ð¤t. Trong 2 nåm ð¥u không dùng phân bón, nång xu¤t bí ðÕt ðßþc là 20 t¤n cho m±i ha. Qua nåm thÑ ba nông dân xây lu¯ng cao (raised beds) luân canh ð§u nành-b¡p-ð§u nành trong su¯t mùa mßa t× tháng nåm ðªn tháng chÕp. Mµt cách khác là tr°ng khoai trên lu¯ng cao và lúa ng¡n hÕn dß¾i ð¤t th¤p.

2. Фt sét nhi­m m£n còn non và ð¤t sét nhi­m m£n phèn (unripe saline clays and saline sulfidic clays). Ðây là nhæng vùng tr¥m tích m¾i, dß¾i änh hß·ng liên tøc cüa thüy tri«u, ph¥n ð¤t dß¾i sâu 20-40 cm chï chÑa t× 0.3 ðªn 1 % pyrite do ðó nhi«u h® khai kh¦n vçn thñc hi®n ðßþc.

a. H® lúa-tôm: Tr°ng mµt vø lúa trong mùa mßa và nuôi tôm trong mùa khô.

H® th¯ng mß½ng ðßþc ðào cho t×ng khu rµng 10 ha ð¬ tháo nß¾c trong mùa mßa và dùng c±ng ð¬ giæ mÑc nß¾c trong mùa khô, v¾i møc ðích tránh oxy hóa phèn. Mùa mßa, khoáng ch¤t ðóng trên m£t ð¤t ðßþc rØa chäy vào mß½ng và d¦n ra ngoài khu qua l¯i c±ng. Nªu thüy tri«u quá cao c±ng ði«u hòa ðßþc ðóng lÕi ngån sñ xâm nh§p cüa nß¾c bi¬n. Lúa ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trong mùa mßa và g£t trß¾c khi t¾i mùa nß¾c bi¬n tràn vào. Sau khi g£t lúa, nông dân m· ð߶ng cho nß¾c bi¬n vào v¾i cá Pseudapocryptes lanceolatus và trong khoäng 3 tu¥n thu ðßþc 150-200 kg cho m²i ha/nåm. Tiªp theo sau là nuôi tôm v¾i nång xu¤t 300-500 kg/ha/nåm còn lúa thì ðÕt ðßþc 4-5 t¤n ha/nåm. Tr¥m tích m¾i ðßþc cào ð¬ b°i lên ðê và khi ðê khá cao thì có th¬ tr°ng d×a trên ¤y.

b. H® lúa-Cua lµt:

Ðßþc thñc hi®n · C¥n Ðß¾c, tïnh Long An gi¯ng nhß trong h® nuôi tôm nhßng mß½ng ðßþc ðào cÕn h½n và ðê xây th¤p h½n. Lúa ðßþc tr°ng khi mùa mßa b¡t ð¥u và ðµ nhi­m m£n ðßþc giäm do tháo nß¾c.

c. Ðào ao nuôi cá:

Vi®c nuôi cá th߶ng b¸ gi¾i hÕn b·i hi®n tßþng tái sinh liên tøc cüa ðµ acid vì änh hß·ng lên xu¯ng cüa thüy tri«u. Kinh nghi®m · Phi Lu§t Tân cho th¤y là sau khi ð¬ cho thüy tri«u khu¤y ðµng, ng߶i nông dân làm cÕn nß¾c và cày thêm n½i ðáy ao ð¬ gây oxy hóa pyrite b± túc tiªp theo sau b¢ng vi®c rØa phèn v¾i nß¾c m£n. е acid cüa ao ðã giäm ðáng k¬ sau ðó ð¬ cho phép nuôi cá hay tôm. Nhßng sau mµt th¶i gian ðµ acid lÕi xu¤t hi®n làm tr· ngÕi vi®c khai kh¦n lâu dài.

B. Khai kh¦n trên ð¤t phèn có acid th§t sñ

Trên vùng ð¤t phèn có acid th§t sñ · ven bi¬n v¾i l¾p phèn sâu t¾i 89 cm, bí quyªt là phäi ng×a nhi­m m£n b¢ng h® th¯ng ðê væng ch¡c và áp døng cách canh tác b¢ng hai vø lúa m²i mùa. Chu¦n b¸ ð¤t b¢ng cách cày ruµng sau khi g£t và ð¬ hoang t¾i g¥n mùa mßa m¾i tr°ng gi¯ng lúa ng¡n hÕn HY (High Yield)có nång xu¤t cao. Sau khi g£t lúa HY thì tr°ng lúa thông th߶ng. V¾i hai vø lúa n¥y nång xu¤t ðÕt t¾i 6-9 t¤n/ ha/nåm và chï trông c§y vào mßa.

1. Ð¥m ven bi¬n cô l§p v¾i bùn phèn acid:

V¾i änh hß·ng thüy tri«u r¤t ít, ð¤t phèn n±i lên vào mùa khô và oxy hóa. L¾p jarosite hi®n ra sâu t¾i 10-50 cm. Phß½ng pháp áp døng · ðây là tháo nß¾c v¾i ränh nông, mß½ng ðßþc ðào cÕn chi«u sâu 30-60 cm và rµng 60-100 cm và cách xa nhau 9 thß¾c n¯i li«n v¾i kênh tháo nß¾c có c±ng ði«u hòa mÑc nß¾c. Фt ðßþc cày và t± chÑc thành lu¯ng. Mßa ð¥u mùa vào tháng tß rØa phèn trên lu¯ng, dçn acid xu¯ng các mß½ng và kênh ð¬ ðßþc dñ træ và mÑc nß¾c ðßþc giæ thång b¢ng v¾i ðµ cao cüa dua lu¯ng. T¾i mùa mua sau, nß¾c chÑa phèn ðßþc tháo ra ngoài kênh và ra bi¬n lúc thüy tri«u th¤p. MÕ n· m¥m t× 45 t¾i 60 ngày và cao t× 80 ðªn 100 cm ðßþc c¤y vào lu¯ng cao và sau ðó lu¯ng ðßþc cho ng§p dß¾i 10- 40 cm nß¾c. Nång xu¤t v¾i lúa mùa ðÕt 2.5 - 3.8 t¤n/ha. Sau 3 nåm thay vì vét mß½ng cû, mß½ng m¾i ðßþc ðào giæa lu¯ng và ð¤t ðßþc ðào dùng ð¬ l¤p mß½ng cû. GÕo ng¡n hÕn ðßþc tr°ng trên lu¯ng và ð¤t ðßþc che phü b¢ng rÕ ð¬ ngån sñ th¤m mao d¦n lên cao cüa ðµc t¯ phèn.

2. Фt sét có phèn v¾i l¾p m£t b¢ng bùn möng:

Фt ng§p nß¾c, nhßng có xu¤t hi®n vùng ð¤t cao trong mùa khô. N½i các ruµng th¤p ven sông Vàm Cö Ðông và Tây lúc mùa khô có tình trÕng tháo nß¾c tñ nhiên do tr÷ng lßþng, và nông dân lþi døng tình trÕng này, xây ruµng v¾i h® th¯ng kinh ðê ði«u hòa mÑc nß¾c trong ruµng. Lu¯ng cao rµng 5 - 8 thß¾c có mß½ng tß¾i hai bên ðßþc dùng ð¬ tr°ng khoai mì, cây ðay và khoai lang.

3. Фt sét có phèn ng§p nß¾c trong mùa mßa nhßng có nß¾c ng¥m trong mùa khô.

Lu¯ng ðßþc xây lên, rµng 4 - 5 thß¾c và cao h½n m£t ð¤t 60 cm, nhßng không ð¬ ch¤t phèn hay jarosite lµ lên. Lu¯ng cao ðßþc ð hoang qua mùa mßa ð¬ l÷c phèn và sau ðó ð¤t ðßþc tr°ng mía hay khóm (còn g÷i là th½m hay dÑa). Nång xu¤t khóm ðÕt 6 - 8 t¤n/ ha và nång xu¤t mía 30-60 t¤n/ha v¾i h® khai kh¦n n¥y.

S½ ð° ngang lu¯ng cao và mß½ng ränh d¦n lßu
a. l¾p màu xanh: ng§p nß¾c là phèn chßa oxy hóa pyrite.
b. l¾p màu cam: phèn ðã oxy hóa ðßþc th¤m rØa mµt ph¥n và còn acid H+.
c. l¾p màu nâu: phèn ðã th¤m rØa và ð¤t có tr°ng tr÷t.

4. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide non v¾i tình trÕng ng§p nß¾c ngay cä trong mùa khô.
Nhæng vùng n¥y là vùng trûng th¤p th߶ng có cö s§y Ischaemum dùng ð¬ trâu bò ån, nhßng không tr°ng gì ðßþc; ngßþc lÕi có nhi«u cá và ¯c. Nguy c½ cüa vùng n¥y nªu cÕn nß¾c là không còn cö m÷c và không còn sinh v§t.

5. Фt sét có phèn tß½i và ð¤t sét có phèn sulfide già, m£t trên ð¤t có bùn, mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô.
Ðây là dÕng ð¤t ð£c trßng cüa аng Tháp M߶i và аng B¢ng Hà Tiên. Фt phèn · ðây ða dÕng ðªn n²i có t¾i nhi«u loÕi phèn khác nhau nµi trong vòng 50 thß¾c. Trên loÕi ð¤t n¥y có th¬ tr°ng tràm, khuynh di®p (bÕch ðàn) và s§y. Khuynh di®p hi®n b¸ coi là có hÕi vì chúng hüy di®t các cây cö dß¾i th¤p làm ð¤t tr½ tr÷i d­ b¸ xoi mòn. Tràm r¤t d­ tr°ng: ð¤t ðã ðßþc cày lúc khô nhßng khi ð¤t ng§p vào tháng 8, hÕt tràm ðßþc gieo và m÷c m¥m dß¾i nß¾c. Cây tràm tång trß·ng trong tình trÕng b¸ ng§p và khi mÑc nß¾c xu¯ng th¤p tràm vçn m÷c ðßþc trên ð¤t khô. Sau 5 nåm thu hoÕch tràm có th¬ ðÕt 100 - 120 m3/ha và có th¬ kªt hþp nuôi ong. Khuynh di®p cûng ðßþc tr°ng thØ và ch¸u ðñng ðßþc ng§p nß¾c 2 tháng. S§y cüng có th¬ ðßþc tr°ng ð¬ làm nguyên li®u cho thü công ngh®.

6. Фt sét chÑa acid sulfate và có nhi«u jarosite n¢m sâu dß¾i nß¾c.
Lúa n±i ðßþc tr°ng trong vùng ng§p nß¾c cao h½n 1 thß¾c trong mùa mßa và vçn ng§p nß¾c v¾i mÑc nß¾c th¤p trong mùa khô. KÛ thu§t tr°ng dßa h¤u cho vùng n¥y: lu¯ng cao ðßþc xây trß¾c mùa mßa, và ð¬ cho ng§p; khi mÑc nß¾c b¡t ð¥u rút, ph¥n trên cüa lu¯ng xu¤t hi®n thì cây dßa h¤u con ðßþc c¤y vào và s¯ng nh¶ nß¾c còn lÕi trong mß½ng.

Chung quy kÛ thu§t khai kh¦n ðã ðßþc áp døng tuy chßa ðÕt ðßþc ðªn mÑc hoàn häo nhßng cûng ðã có kªt quä ph¤n kh·i nh¶ dña trên 3 bí quyªt:

Quän lý và ði«u hòa nß¾c (thüy lþi) thích hþp cho vi®c canh tác trên ð¤t phèn. Th¦m ð¸nh chính xác tình trÕng ð¤t phèn. Có kª hoÕch canh tác ch÷n l÷c gi¯ng và cày c¤y g£t hái ðúng lúc.

Kªt Lu§n

Ch¤t pyrite trong ð¤t phèn khi b¸ oxy hóa, tÕo acid sulfuric ðßa t¾i phän Ñng cüa acid v¾i kim loÕi trong d¤t ð¬ sän xu¤t s¡t Fe3+, nhôm Al3+ và sulfate SO4- : quy trình n¥y chÆng nhØng thay ð±i v« t¯c ðµ mà còn uy¬n chuy¬n v¾i th¶i gian và không gian, cho nên phèn · mµt vùng có th¬ khác v¾i phèn · mµt n½i khác. Sñ ða dÕng n¥y cüa phèn làm cho vi®c xØ trí khó ðßþc tiêu chu¦n hóa, ít ðßþc kªt quä và chï áp døng cho t×ng vùng chuyên bi®t.

Quan ði¬m cách ðây 30 nåm là làm sao biªn ð¤t phèn lúc ¤y ða s¯ còn là ð¤t ðßþc bö hoang thành ð¤t phì nhiêu, tr°ng tr÷t v¾i nång xu¤t cao, do ðó kiªn thÑc, v¯n liªng và công lao ðã ðßþc ðµng viên vào thñc hi®n møc ðích ¤y.

Ъn th§p niên 90 sau bao nhiêu thí nghi®m và nghiên cÑu ð¬ ph± biªn và áp døng nhØng phß½ng pháp tr¸ phèn m¾i nhß rØa phèn, ém phèn, trung hòa phèn, phân bón phèn, chÆng nhØng tÕi DBSCL mà còn trên thª gi¾i, quan ðim ¤y hoàn toàn thay ð±i: chß½ng trình cäi tÕo ð¤t phèn dùng nhi«u phß½ng ti®n và lao ðµng b¸ sa l¥y vì phß½ng pháp khoa h÷c tr¸ phèn chÆng nhæng t¯n kém mà còn ít nång xu¤t h½n · vùng ð¤t không phèn, ð°ng thi ðã mang lÕi nhæng tai hai l¾n lao cho môi trßng vì ðã biªn phèn thành nhØng ðµc t¯ làm chªt cây cö và sinh v§t.

a. Nguyên t¯ Ni, Cu, Co, Zn, Pb, và As hòa tan trong nß¾c và h½i SO2 ðßþc xu¤t phát ra t× ð¥m l¥y chÑa phèn ðã ðßþc tháo nß¾c.

b. FeSO4 hòa tan trong nß¾c tÕo t× oxy hóa phèn có tác døng làm gia tång thêm n°ng ðµ acid cüa ðat phèn và ðóng oxide FeIII.

c. Phèn Fe2 tÕo t× th¤m rØa (leaching) phèn vçn giæ nguyên tình trÕng acid dù ðßþc ng§p nß¾c.

d. H2S và ðµc t¯ hæu c½ ngån sñ phá tri¬n cüa lúa.

e. Nhôm AL hòa tan n±i lên m£t ð¤t b¢ng mao dçn và b¯c h½i trong mùa khô, và tiªp theo sau ðó khi mùa mßa ðªn, theo dòng nß¾c chäy mà ô nhi­m cä vùng.

f. MÑc nhôm trong nß¾c mà cá có th¬ ch¸u ðßþc là 0.2 ðªn 0.5 ppm (Singh 1988).

Kinh nghi®m cüa ng߶i nông dân DBSCL tuy räi rác và chuyên bi®t cho t×ng vùng và nång xu¤t canh tác không b¢ng các vùng không phèn cho th¤y h÷ có khä nång s¯ng v¾i phèn trong th¶i gian qua. M£c dù ít kiªn thÑc khoa h÷c, nông dân s¯ng n½i ð¤t phèn biªt qua kinh nghi®m r¢ng trên ð¤t phèn ðßþc rowing duy trì tình trÕng ng§p nß¾c, h÷ có th¬ canh tác nhØng cây thích hþp nhß tràm, mía, th½m, khoai mì vân vân.... ðã ðßþc trình bày trong møc khai kh¦n. Nªu c¥n rØa phèn h÷ phäi xây lu¯ng cao và t§n døng nß¾c mßa hay nß¾c bi¬n ð¬ th¤m rØa lu¯ng và sau ðó có th¬ tr°ng cây thñc ph¦m hay kÖ ngh® ðßþc, ngay cä tr°ng lúa ð¬ thu hoÕch sinh s¯ng. Tuy nhiên công sÑc và cüa cäi bö ra ð¬ tr°ng tr÷t trên ð¤t phèn không phäi là nhö và nång xu¤t ðÕt ðßþc tuy khä quan nhßng không b¢ng · n½i không có phèn, nhßng khä dï v¦n s¯ng ðßþc nªu có ðü nß¾c tß¾i và phân bón và nªu giá bán sãn ph¦m không b¸ gi¾i buôn trung gian chèn ép.

M£t khác tình trÕng dß nß¾c trong mùa mßa do phá r×ng ðã và ðang thñc hi®n n½i thßþng ngu°n sông CØu Long và tình trÕng thiªu nß¾c trong mùa khô do các ð§p thüy ði®n ðã ðßþc xây hay dñ trù xây n½i thßþng ngu°n, khiªn phß½ng pháp ði«u hòa mÑc nß¾c c¥n thiªt cho vi®c khai kh¦n ð¤t phèn càng thêm khó khån.

Sñ tiên ðoán cüa các nhà môi sinh h÷c thª gi¾i r¢ng trong tß½ng lai các vùng ð¤t phèn s¨ phäi tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên không phäi là quá ðáng, vì phß½ng ti®n và nß¾c tß¾i nªu thiªu, n± lñc s¨ ðßþc d°n mµt cách có lþi h½n vào vi®c canh tác ð¤t không có phèn, h½n là dùng vào ð¤t phèn. Trä ð¤t phèn tr· lÕi tình trÕng thiên nhiên trß¾c ðây 50 nåm cüa nó v¾i tình trÕng ng§p nß¾c, canh tác cây cö thích hþp v¾i môi tr߶ng thiên nhiên cüa ð¤t phèn, bäo v® sinh v§t ð£c trßng sinh s¯ng trong phèn và phøc h°i h® sinh thái liên h® së là bi®n pháp phát tri¬n ð¤t phèn hòa hþp nh¤t, hæu hi®u nh¤t và tránh h§u quä tai hÕi cho môi sinh mai sau v¾i kªt quä cu¯i cùng là ng߶i mi«n DBSCL së tr· v« mµt cuµc s¯ng tñ do, sung túc và hÕnh phúc..

Cali, 6/98

Tài li®u tham khäo:

[1] Tri, L.Q., 1996 Developing management packages for acid sulphate soils based on farmer and expert knowledg© Field study in the Mekong Delta, Vietnam, Thesis Landbouwouniversiteit Wageningen, The Netherlands.
[2] Xuan V.T., 1992, Recent advances in integrated land uses on acid sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[3] Ho C.V. 1997, Concerns about the Mekong Delta Ecology and Economic Development. [4] Mensvoort, M.‰F. & al., 1993, Coarse land evaluation of the acid sulphate soil areas in the Mekong Delta based on farmers experience. Department of Soil Science and Geology, Wageningen Agricultural University.
[5] Dent, D.L. and Mensvoort, M.E.F. 1992, Selected Papers of the HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[6] Minh, L.Q. 1996, Integrated Soil and Water Management in Acid Sulphate Soils: Balancing agricultural production and environmental requirements in the Mekong Delta, Vietnam.
[7] Breemen N. Van, 1992, Environmental aspects of sulphate soils, HCM City Symposium on Acid Sulphate Soils.
[8] MÖ Nhung Mai. and Ponnamperuma 1966. Effects of calcium carbonate, manganese dioxide, ferric hydroxide and prolonged flooding on changes and growth of rice in flooded ASS. Soil Sc¸ 102, 29-41. [9] PhÕm Hoàng Hµ, 1991, An Illustrated Flora of Vietnam, Books I, II,III and corresponding Volumes, Library of Congress Catalog Card Number ISBN: 91-911444.
[10] Nguyn Th¸ T. Phøng and Phan Liêu, 1992, Microbiological characteristics of Acid Sulfate Soils, Symposium on ASS, ILRI Publication 53.
[11] Nguy­n Nhñt, 1997 Sñ Hình Thành аng B¢ng Sông CØu Long, Уc San Ti«n Giang s¯ 2.


VISITOR no