Vaøi yù kieán taûn maïn qua moät chuyeán veà Vieät Nam

Nguyeãn Ñaït

I. Trôû laïi Saigon:

Saùu naêm veà tröôùc (1994), toâi ñaõ vieát nhieàu baøi goùp yù veà kieán truùc - quy hoaïch - caûnh quan - xaây döïng vaø moâi sinh cuøng vôùi nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi taïi Saigon vôùi taát caû thaønh taâm mong muoán Saigon cuûa toâi seõ ngaøy caøng toát ñeïp hôn, saép xeáp moät caùch quy cuû & hôïp lyù hôn ñeå xöùng ñaùng laø “Hoøn Ngoïc Vieãn Ñoâng”. Töø ñoù ñeán nay, Saigon coù khaù nhieàu thay ñoåi môùi meû song vaãn coù nhöõng caùi cuõ vaãn toàn taïi nhö moät “thöïc teá ...phuõ phaøng”(!), ñoàng thôøi naûy sinh nhieàu “khoái u aùc tính” môùi maø toâi nghó khoù coù theå chöõa trò cho nhöõng con beänh nan y naøy neáu chính quyeàn coá tình dung döôõng, nhö naïn tham nhuõng vaø caùc teä ñoan xaõ hoäi, naïn gia taêng daân soá töï nhieân, söï di daân oà aït töø thoân queâ ra thaønh thò, tình traïng laøm aên theo kieåu “chuïp giöït” vaø vieäc kinh doanh ñoäc quyeàn cuûa Nhaø Nöôùc trong moät soá ngaønh, trong ñoù coù vaán ñeà khai thaùc caùc di saûn vaên hoùa - ngheä thuaät daân toäc moät caùch “trieät ñeå” qua du lòch ñeå “ñaït chæ tieâu” veà ngoaïi teä maø thieáu söï baûo veä ñuùng möùc, do caû nguyeân nhaân khaùch quan laãn chuû quan (trong ñoù phaûi keå tôùi nguyeân nhaân chính laø giôùi chöùc höõu traùch chæ thaáy caùi lôïi tröôùc maét maø baát keå haäu quaû tai haïi veà sau, cuõng nhö söï thieáu hieåu bieát veà chuyeân moân laãn trình ñoä quaûn ly)ù. Hoâm nay, toâi muoán goùp yù vôùi ngaønh du lòch vaø vaên hoùa - ngheä thuaät (trong ñoù coù kieán truùc) Vieät Nam veà vaán ñeà naøy.

II. Phi tröôøng Taân Sôn Nhaát vaø ñoùn khaùch:

Tôùi phi tröôøng Taân Sôn Nhaát vaøo nöûa khuya, toâi raát vui möøng khi thaáy ñaõ coù terminal (loái vaøo / ñöôøng oáng) töø phi cô daãn thaúng vaøo nhaø ga ñaõ hoaøn taát chænh trang neân troâng saïch ñeïp hôn tröôùc nhieàu. Chæ coù ñieàu laø saân bay ñaõ tieát kieäm ñieän quaù möùc neân ñeøn leo loeùt, maùy laïnh cuõng khoâng ñuû maùt, coâng an cöûa khaåu laïi raát haùch dòch khi duyeät xeùt visa töøng haønh khaùch moät caùch chaäm raõi, maët khoâng chuùt thaân thieän, khoâng ñeám xæa gì ñeán söï khoù chòu cuûa du khaùch ñang xeáp haøng roàng raén chôø anh ta ngoù maét ñeán. Tôùi baggage claim, baïn toâi laïi thaát laïc haønh lyù neân phaûi chôø giaûi quyeát, trong khi caùc coâ nhaân vieân ñaïi dieän haõng haøng khoâng tieáp tuïc troø chuyeän vôùi nhau cho qua ñeâm, chaúng tích cöïc quan taâm gì ñeán yeâu caàu cuûa chuùng toâi laø ñöôïc sôùm ra khoûi nôi naøy ñeå veà nhaø nguû moät giaác sau moät chuyeán bay daøi! Vôùi nhöõng ñieàu nhoû nhoi “teá nhò” nhö vaäy cuõng khieán chuùng toâi hieåu ra lyù do taïi sao du lòch Vieät Nam khoù coù theå caïnh tranh vôùi caùc nöôùc khaùc? Thaúng thaén maø noùi laø du lòch Vieät Nam coøn xem thöôøng “khaùch haøng” cuûa hoï quaù möùc vaø thaùi ñoä quan lieâu cuøng tinh thaàn thieáu traùch nhieäm cuûa caùc caùn boä, nhaân vieân laø nguyeân nhaân chính vì traûi qua 10 naêm tìm toøi, hoïc hoûi maø boä maùy naøy vaãn luoäm thuoäm, beâ boái, gaây phieàn haø vaø chaäm treã moät caùch voâ lyù khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc, chöa keå thaùi ñoä haùch dòch, quan lieâu, baát lòch söï cuûa caùc coâng an taïi cöûa khaåu quoác teá naøy. 10 naêm qua, chính quyeàn Vieät Nam coù caûi tieán khaù nhieàu (chaúng haïn, Haûi Quan ñaõ khoâng coøn ñoøi hoái loä traéng trôïn nhö tröôùc nöõa, tröø phi haønh khaùch “töï nguyeän” ñöa hoái loä) nhöng taïi phi tröôøng Taân Sôn Nhaát vaãn toàn taïi quaù nhieàu ñieàu khoù coi maø toâi ñaõ nhieàu laàn goùp yù töø naêm 1994 ñeán nay: töø vieäc saép xeáp cho haønh khaùch ñi vaø ñeán vöøa hôïp lyù vaø thoaûi maùi hôn, ñeán moät nôi laáy haønh lyù ñaøng hoaøng hôn, hay moät choå cho thaân nhaân ñoùn khaùch töø xa veà thay vì taäp trung ñöùng loá nhoá chôø ñôïi tröôùc coång? Cöûa haøng Duty Free ôû TSN vöøa baùn quaù ñaét so vôùi thò tröôøng, vöøa thieáu aân caàn lòch söï vôùi khaùch neân toâi lo sôï cho phi caûng TSN khoù beà “tranh thuû” thu theâm “lôïi nhuaän” töø du khaùch neáu nhö khoâng maïnh daïn cho pheùp tö thöông môû theâm nhieàu cöûa haøng ngay taïi ñaây vôùi giaù reû vaø caùch phuïc vuï khaù hôn; hoaëc chính Duty Free Shops phaûi baùn reû hôn so vôùi beân ngoaøi nhö moät caùch giôùi thieäu ñaëc saûn Vieät Nam vôùi ngoaïi quoác chöù khoâng phaûi laø moät traïm “moùc tuùi” du khaùch cuoái cuøng tröôùc khi rôøi Vieät Nam. Baõi ñaäu xe, nôi taäp trung xe taxi & bus, töông ñoái neà neáp hôn nhöng saân bay vaãn chöa ñuûù nhaø veä sinh coâng coäng thaät söï veä sinh vaø lòch söï, chöa xöùng ñaùng laø cöûa ngoû quoác teá cuûa moät thaønh phoá phaùt trieån nhaát nöôùc, khoù coù theå so saùnh vôùi caùc phi tröôøng ôû Hongkong, Kuala-Lumpur, hay Singapore. Quan ñieåm kinh doanh cuûa Vieät Nam theå hieän roõ raøng qua caùch ñoái xöû vôùi khaùch taïi nôi naøy, ví duï coi troïng ngöôøi ngoaïi quoác hôn ngöôøi Vieät!

III. Cuøng laø ngöôøi Vieät vôùi nhau:

Veà Vieät Nam laø chuùng toâi muoán thaêm laïi ngöôøi thaân, baïn beø vaø “tham quan” nhöõng danh lam thaéng caûnh queâ nhaø ñoàng thôøi thöôûng thöùc ñaëc saûn ñòa phöông, nhaát laø mong öôùc ñöôïc ñoái xöû nhö laø nhöõng ngöôøi Vieät Nam ñi xa nay trôû veà nhaø - hay ít ra cuõng laø ngöôøi Vieät vôùi nhau chöù khoâng phaûi laø “ngöôøi döng, nöôùc laõ”. Vì vaäy, toâi raát muoán deã daõi caûm thoâng vaø boû qua cho nhöõng ñieàu chöa toát ñeïp cho laém ôû nhöõng nôi coâng coäng, chaúng haïn nhö chöa veä sinh laém, giaù caû vaø caùch ñoái xöû vôùi chuùng toâi chöa hôïp lyù laém nhöng qua 6 naêm roài maø vaãn thaáy ...y nhö cuõ thì hôi buoàn cho ngöôøi Vieät xa xöù chuùng toâi vaø lo cho Saigon cuûa toâi (khoâng bieát caùc ñòa phöông khaùc thì ... teä theá naøo?) Toàn taïi lôùn nhaát laø thaùi ñoä phaân bieät ñoái xöû giöõa “Vieät Kieàu” vaø baø con beân nhaø vaãn coøn ñoù, ñi ñaâu cuõng bò coi laø “Vieät Kieàu” thì cuõng bò ... tính giaù cao (gaáp 2 laàn!), hay bò “gaây khoù deã”(haïch saùch ñuû lyù do!), bò coâng an ñòa phöông “laøm tieàn” traéng trôïn (y nhö boø söõa bò vaét, trong khi toâi khoâng heà muoán bò goïi laø “Vieät Kieàu” kia maø). Toâi khoâng roõ caùc “Vieät Kieàu” khaùc ñaõ laøm gì “maát loøng” nhöõng nhaân vieân Nhaø nöôùc naøy tröôùc ñaây hay khoâng nhöng treân nhöõng ñoaïn ñöôøng maø toâi ñi qua thì caùc vieân chöùc ñòa phöông coù veû khoâng maáy “thaân thieän” vôùi “Vieät Kieàu”, thaäm chí toâi thaáy söï xum xoe quaù ñaùng cuûa hoï tröôùc nhöõng coâ caäu Taây ba-loâ nhöng laïi caùu kænh, khoù chòu vôùi nhöõng “Vieät Kieàu” hôi ngheøo dollars nhö tuïi toâi. Ngoaïi tröø nhöõng ñoaøn du lòch coù höôùng daãn vieân du lòch rieâng raát am töôøng vaø lòch söï, caûm giaùc chung cuûa chuùng toâi laø ña soá caùn boä ñòa phöông ï chæ muoán tieàn dollars chöù chaúng coù “yù thöùc phuïc vuï” gì du khaùch caû, ngay nhöõng vaán ñeà thoâng thöôøng nhaát nhö baûn ñoà höôùng daãn ñi laïi trong caùc khu di tích vaø caùc khu “du lòch xanh” cuõng khoâng coù, thoâng tin cuõng khoâng ñaûm baûo xaùc tín, thaùi ñoä cuûa caùn boä quaûn lyù caùc khu vöïc tham quan naøy cuõng khoâng ñöôïc vui veû, thoaûi maùi laém. Giaù nhö caùc ñòa phöông coá gaéng huaán luyeän caùn boä coù trình ñoä hieåu bieát khaù hôn, thaân thieän vaø lòch söï hôn vôùi du khaùch ñeå moïi ngöôøi töø phöông xa coù theå ñeán tham quan vaø vaãn löu luyeán ñeå coù theå trôû laïi nhieàu laàn nöõa thì hay bieát maáy cho chöông trình “du lòch xanh” ôû Vieät Nam cuûa chuùng ta?

IV: Baûo veä di saûn vaên hoùa daân toäc vaø kieán truùc coå:

Töø Nam ra Hueá, Vieät Nam coù ñeán haøng traêm di tích ñaùng ñöôïc truøng tu, baûo toàn, naâng caáp nhöng hình nhö ngöôøi ta chæ bieát loâi keùo du khaùch ñeán ñeå moi tieàn dollars baèng ñuû moïi hình thöùc maø chöa bieát laøm gì ñeå duy trì vaø duøng phöông phaùp naøo ñeå baûo toàn(?). Ngöôøi ta cöù ñoå toäi cho chieán tranh vaø nhöõng yeáu toá khaùch quan maø chaúng heà thuù nhaän nhöõng loãi laàm raát chuû quan. Khoâng ai coù theå phuû nhaän raèng chieán tranh coù theå taïo ra nhöõng taùc phaåm vaên hoùa - ngheä thuaät (vaên, thô, nhaïc, hoïa, nhieáp aûnh,etc.) “ñeå ñôøi” cho daân toäc & nhaân loaïi nhöng laïi raát baát coâng vôùi kieán truùc khi chieán tranh taøn phaù vaø huûy hoaïi nhieàu taùc phaåm kieán truùc-moät loaïi saûn phaåm ngheä thuaät phuïc vuï con ngöôøi roõ raøng nhaát. Chieán tranh ñaõ huûy hoaïi quaù nhieàu di saûn kieán truùc baèng bom ñaïn nhöng hoâm nay, khi hoøa bình ñaõ hieän dieän taïi Vieät Nam suoát 25 naêm qua vôùi 10 naêm “ñoåi môùi” thì ngöôøi ta ñaõ taän tình khai thaùc caùc di saûn vaên hoùa- ngheä thuaät, trong ñoù coù caùc taùc phaåm kieán truùc maø chaúng caàn bieát baûo veä nhö theá naøo laø ñuùng ñeå chuùng coøn coù cô may toàn taïi vôùi thôøi gian & con ngöôøi? Taïi Vieät Nam, ngoaïi tröø Hoäi An laø nôi thöïc hieän thaønh coâng vieäc baûo toàn phoá coå keát hôïp vôùi kinh doanh du lòch neân nhöõng quyeàn lôïi coù tính hoå töông ñaõ mang laïi keát quaû cuï theå cho ngöôøi daân vaø chính quyeàn Hoäi An. ÔÛ nhöõng nôi khaùc, toâi chæ thaáy söï lai taïp, chaép vaù, hoãn loaïn vaø hình nhö ngöôøi ta chæ muoán duøng nhöõng taùc phaåm kieán truùc coù tính chaát di saûn daân toäc nhö caùc laêng taåm vua chuùa, caùc bieät thöï thôøi thuoäc ñòa, caùc mieáu töï hay caùc khu phoá coå kính ñeå phuïc vuï nhu caàu “kinh doanh du lòch,” khoâng chuùt maûy may thöông tieác nhöõng taøn phaù, hö haïi töø con ngöôøi, thôøi gian, khí haäu. Tuy Vieät Nam khoâng coù nhöõng böùc hoaønh traùng nhö Hoaøng Cung cuûa Trung Hoa hay Nhaät nhöng kieán truùc Vieät Nam ñöôïc xaây döïng phuø hôïp khí haäu - thoå nhöôõng - daân toäc tính, theå hieän moät giai ñoaïn lòch söû phaùt trieån & lòch söû vaên minh Vieät Nam vaø qua goùc nhìn thaåm myõ cuõng khaù ñoäc ñaùo. Vaäy maø ña soá caùc Ban Quaûn Lyù caùc coâng trình kieán truùc ôû caùc ñòa phöông hình nhö chæ ñöôïc laäp ra nhaèm muïc ñích ñoäc quyeàn thu caùc khoaûn leä phí, phuïc vuï nhu caàu thu gom ngaân saùch cho ñòa phöông chöù hoï chöa bieát theá naøo laø laøm toátù nhieäm vuï baûo veä, baûo toàn nhöõng voán lieáng quyù baùu naøy cuûa daân toäc. Coù theå hoï cuõng chöa heà ñöôïc trang bò nhöõng hieåu bieát caên baûn veà vieäc baûo veä, baûo toàn, baûo taøng (töø lau chuøi, gìn giöõ vaø baûo trì caùc loaïi vaät lieäu kieán truùc khaùc nhau sao cho coù theå toàn taïi laâu daøi tröôùc söï taøn phaù khaéc nghieät cuûa thôøi gian, khí haäu vaø con ngöôøi ñeán vieäc söû duïng caùc phöông phaùp/ phöông tieän hieän ñaïi hôn cho vieäc baûo quaûn di saûn kieán truùc). Khi chuùng toâi goùp yù, hoï coù veû khoâng maáy thieát tha ñeán nhöõng ñieàu maø chuùng toâi muoán chia seû veà vieäc baûo toàn/ baûo taøng (preservation-restoration-rehabilitation-reconstruction- reuse), caûnh quan (landscaping), veä sinh vaø moâi sinh, nhaát laø “du lòch xanh” (ecotourism). Baûo toàn ñaâu chæ laø caïo heát rong reâu vaø caû nhöõng lôùp sôn goác nguyeân thuûy ñeå toâ leân moät lôùp sôn reû tieàn khaùc moät caùch haøo nhoaùng “giaû taïo” theo kieåu phim boä Hongkong, Ñaøi Loan vôùi nhöõng chieác caàu, bôø töôøng, loàng ñeøn, coät vaø hoa vaên ñaëc seät Trung Hoa vöøa nheách nhaùc, vöøa taéc traùch. Moãi moät vieân ngoùi, cuïc gaïch, hay duø laø moät lôùp sôn, lôùp vöõa... cuûa caùc ñeàn ñaøi, laêng taåm, chuøa, nhaø thôø... ñeàu caàn phaûi nghieân cöùu, tìm hieåu kyõ löôõng tröôùc khi phuïc cheá vaø caàn hieåu roõ ñoù laø moät taùc phaåm ngheä thuaät do cha oâng mình saùng taïo ra maø hoâm nay vaãn coøn toàn taïi ñeå theá heä cuûa mình coøn may maén thöøa höôûng, chieâm ngöôõng vaø baûo veä chöù ñaâu theå naøo laøm coâng vieäc baûo toàn theo kieåu “traû nôï quyû thaàn” ! Ngay caû veä sinh vaø caûnh quan (landscape) cuûa khu vöïc chung quanh caùc di tích cuõng ñaõ laø “chuyeän daøi” maø khoâng bieát bao giôø môùi coù theå coù keát cuoäc khaù hôn moät chuùt! Cuõng khoâng thaáy nhaø veä sinh coâng coäng ôû nhöõng khu “danh lam thaéng caûnh” thì laøm sao traùnh khoûi naïn phoùng ueá böøa baõi, maát veä sinh, gaây oâ nhieãm, phaù haïi caû moät khu vöïc chöù khoâng chæ di tích maø thoâi. Caøng khoâng theå toâ sôn treùt vöõa cho caùc laêng taåm nhöng laïi ñeå maëc cho raùc röôûi ngaäp ñaày caùc bôø töôøng vôùi nhieàu loaïi haøng quaùn bao quanh ñoù. Caây caûnh troàng taïp nhaïp khoâng theo moät conceptual design naøo hay ñang bò phaù haïi moät caùch voâ yù thöùc. Soá ngöôøi ngheøo hay taøn taät ñi khaát thöïc (aên xin/ aên maøy) vaø soá thôï chuïp hình ñeo baùm theo du khaùch hình nhö ngaøy caøng ñoâng hôn khieán caùc ñieåm du lòch caøng maát veä sinh vaø maát traät töï hôn. Caùc soâng hoà vaø caû khu vöïc moâi sinh gaàn ñoù ñeàu bò oâ nhieãm traàm troïng maø ñòa phöông vöøa thieáu ngaân saùch, thieáu caùn boä hieåu bieát chuyeân moân, vöøa thieáu caû tinh thaàn traùch nhieäm vaø laém khi thieáu ...löông thieän! Toâi coù caûm töôûng ngöôøi ta ñang thi ñua “chuïp giöït” treân nhöõng “di saûn” ñeå roài ...boû chaïy, baát keå “di saûn” kia ra sao cuõng maëc keä!?! Ngaønh vaên hoùa, baûo toàn/ baûo taøng, du lòch, töø trung öông ñeán ñòa phöông seõ nghó sao veà nhöõng söï vieäc naøy? Hay laø hoï cöù thu tieàn ñöôïc ñeán luùc naøo thì hay luùc ñoù, coøn caùc coâng trình kieán truùc ñoù coù suïp ñoå, hö haïi, maát maùt thì ...tính sau? Loái laøm aên theo kieåu “kinh teá ...ñoäc quyeàn” ñeán nhö vaäy thì ...kinh thaät! Khu phoá coå Haø Noäi vôùi 36 phoá phöôøng maø töø beù toâi vaãn ñöôïc nghe noùi ñeán nhöng khi ñeán vieáng thaêm vaø ôû ngay nôi ñoù suoát 3 ñeâm thì toâi thaáy thöïc teá khoâng theå giöõ toaøn boä maø caàn phaûi phaù boû nhöõng khu phoá quaù cuõ kyû, chaät heïp, thieáu veä sinh vaø aùnh saùng caàn thieát cho ngöôøi daân cö nguï taïi ñaây. Chính ngöôøi Haø Noäi phaûi bieát caùi gì caàn giöõ, caùi naøo neân deïp boû khi maø haøng chuïc ngoâi nhaø môùi ñaõ moïc leân giöõa loøng “phoá coå”(hoâm nay cuõng chaúng coøn thaáy bao nhieâu thöù coå kính thaät söï caàn baûo toàn?), ban ngaøy thì mòt muø khoùi xe vaø buïi, xe gaén maùy len loûi giöõa ñaùm ñoâng chaät kín, raùc ngaäp nguïa ñoù ñaây, khi ñeâm xuoáng thì vaãn ñoâng ngöôøi vaø xe, oàn aøo tieáng xe vaø buoân baùn traøn lan khaép nôi. Mong raèng anh Thaønh (Hoäi KTSVieät Nam) vaø anh chò em KTS Haø nOÄi seõ tìm ra lôøi giaûi toát nhaát cho “phoá coå” Haø Noäi töø baøi hoïc Hoäi An.

Toâi neâu vaán ñeà naøy hoâm nay nhö laø moät baùo ñoäng cho nhöõng ai ñang quan taâm ñeán di saûn vaên hoùa daân toäc (khoâng chæ laø daân trong ngaønh kieán truùc hay vaên hoùa- ngheä thuaät maø phaûi laø yù thöùc cuûa toaøn daân vaø caùc caáp laõnh ñaïo cuøng nhieàu ngaønh lieân quan nhö moâi sinh, ñoäng & thöïc vaät, khí töôïng -thuûy vaên, etc...) vaø mong raèng nhöõng ai ñang höôûng lôïi treân caùc coâng trình kieán truùc coå vaø caùc loaïi hình vaên hoùa- ngheä thuaät khaùc cuûa daân toäc seõ bieát troàng vaø chaêm soùc caây thì môùi mong ñöôïc aên ngon laâu daøi hôn. Ngay nhö caùc khu phoá coå (Chôï Lôùn, Hoäi An...) cuõng khoâng theå phoù maëc cho daân chuùng söûa chöõa, truøng tu, khai thaùc “töï phaùt” baát chaáp quyeàn lôïi chung vaø töông lai phaùt trieån cuûa caû moät thaønh phoá, cô quan quy hoaïch trung öông vaø caùc ñòa phöông cuõng ñöøng quy hoaïch & thieát keá quaù ...tuøy tieän, ñôn giaûn! Ngay sau khi truøng tu vaø söûa chöõa, vieäc tu boå, baûo trì cuõng laø moät vaán ñeà quan troïng chöù khoâng theå khoâng aùp duïng ñuùng theo nhöõng phöông phaùp maø quoác teá ñaõ vaø ñang aùp duïng cho töøng loaïi vaät lieäu trong töøng ñieàu kieän khí haäu, moâi tröôøng khaùc nhau; ñieån hình laø caùc Thaùp Chaøm ôû Nha Trang, Bình Thöïan, Ninh Thuaän caàn phaûi baûo toàn theo ñuùng vaät lieäu, keát caáu maø ngöôøi xöa ñaõ laøm. Muoán vaäy, giôùi chuyeân moân phaûi hoïc hoûi, nghieân cöùu kyõ hôn tröôùc khi baét tay xaây hay söûa, ñöøng laøm theo kieåu “traû nôï quyû thaàn” moät caùch taéc traùch, böøa baõi, voâ löông taâm vaø thieáu hieåu bieát ñeán nhö vaäy! Toâi coù caûm töôûng, ngöôøi ta ñang coi nhöõng khu di tích kieán truùc coå xöa naøy nhö nhöõng khuùc söôøn nöôùng BBQ taåm ít maät ngoït ñeå thu lôïi hôn laø caàn gìn giöõ ñuùng möùc voán lieáng quyù baùu cho con chaùu veà sau khoâng nhöõng coøn ñöôïc bieát veà coäi nguoàn lòch söû - vaên hoùa - xaõ hoäi Vieät Nam vaøo moät giai ñoaïn naøo ñoù, ñoàng thôøiù coøn phaûi bieán quaù khöù ñoù trôû thaønh nhöõng moái lieân heä cuï theå ñoái vôùi hieän taïi vaø töông lai. Vì theá, toâi raát mong caùc ñòa phöông seõ ñöa caùc di saûn vaên hoùa - ngheä thuaät daân toäc, trong ñoù coù caùc di tích kieán truùc vaøo trong chöông trình giaùo duïc phoå thoâng cô sôû ñeå daïy cho hoïc sinh baäc trung tieåu hoïc haàu mai naøy thanh thieáu nieân ñòa phöông cuõng am töôøng caën keû veà nhöõng gì hoï ñang coù vaø thöøa höôûng, ñoàng thôøi cuõng bieát quyù yeâu, traân troïng maø gìn giöõ ñaøng hoaøng hôn. Coù nhö vaäy, ngöôøi daân ñòa phöông - nhaát laø lôùp treû - coù theå giaûi thích vôùi du khaùch vôùi taát caû töï haøo vaø loøng yeâu quyù, bieát gaén boù hôn vôùi nôi maø hoï sinh ra vaø lôùn leân. Laøm nhö theá, coâng taùc baûo taøng môùi coù giaù trò tích cöïc thaät söï.

V. Vaøi ñeà nghò vôùi ngaønh Quy hoaïch vaø Xaây döïng:

Haàu heát caùc tænh mieàn Taây & Ñoâng Nam Vieät vaø Trung Vieät cuõng ñeàu do caùc caùn boä Boä Xaây Döïng “ñoäc quyeàn” quy hoaïch & thieát keá theo quy ñònh & höôùng daãn maø Boä naøy soaïn thaûo neân quy trình thieát keá, thaåm ñònh vaø xeùt duyeät cuûa Boä naøy cuõng quaù ...ñôn giaûn, cöù nhö theá maø vieäc quy hoaïch & thieát keá ñoâ thò ôû mieàn Nam Vieät Nam döôøng nhö “ñôn giaûn” hôn baát kyø nôi naøo khaùc maø toâi ñöôïc bieát ñeán. Coù gì sai thì ñieàu chænh laïi sau vaø cöù theá maø “söûa sai” naêm naøy qua thaùng khaùc, maëc keä hao huït taøi saûn nhaân daân, mieãn caùn boä coù coâng aên vieäc laøm laø toát! Gaàn ñaây, Boä Xaây Döïng tieán boä hôn khi quyeát ñònh thaû loûng quy hoaïch vaø nhaân daân tha hoà thieát keá & xaây döïng traøn lan theo kieåu “töï phaùt” neân vieäc quaûn lyù ñoâ thò laïi ñöôïc “ngaàm” giao cho caùc nhaø ñòa oác maëc tình thao tuùng. Quy hoaïch ôû Vieät Nam hoâm nay ñöôïc hieåu theo kieåu phaân loâ baùn ñaát, baát keå ñeán nhöõng khoâng gian môû, khoâng gian coâng coäng, khoâng gian giao tieáp, chaúng caàn ñeán khoaûng xanh caàn thieát cho ngöôøi giaø daïo maùt vaø treû em vui chôi. Ngaøy xöa, quy hoaïch ñoâ thò coøn goïi laø “city planning” nhöng bao nhieâu naêm qua thì ngöôøi Myõ chæ goïi laø “urban planning” ñeå xaùc ñònh höôùng ñoâ thò hoùa daàn caùc vuøng ngoaïi thaønh nhöng vaãn phaûi phoái hôïp haøi hoøa giöõa ñoâ thò - con ngöôøi - thieân nhieân, tuyeät ñoái khoâng phaù hoaïi sinh thaùi maø coøn phaûi cuûng coá vaø baûo veä moâi tröôøng soáng vaø söï oån ñònh trong phaùt trieån vaø cuoäc soáng thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi daân. Khi baét tay thieát keá & quy hoaïch moät khu phoá , oâng thaày baét chuùng toâi ra ñöùng ôû moät goùc phoá ñeå ñeám xem bao nhieâu ngöôøi (thuoäc töøng giôùi tính/ tuoåi taùc/ thaønh phaàn ngheà nghieäp, v.v... khaùc nhau) qua laïi goùc phoá naøy vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau trong ngaøy/ tuaàn ñeå ruùt ra maät ñoä trung bình, xaùc ñònh roõ nôi naøo ngöôøi ta thöôøng döøng chaân nghó laïi, hay troø chuyeän, nôi naøo caàn coù boùng maùt vaø baêng gheá ñeå ngoài nghó, xaùc ñònh choå naøo vaéng veû/ taáp naäp, xaùc ñònh caây naøo caàn phaûi giöõ, choå naøo phaûi troàng loaïi caây gì vöøa coù boùng maùt vöøa khoâng che baûng hieäu/ tuû kính cuûa caùc cöûa haøng/ hieäu aên khu phoá ñoù,v.v...tröôùc khi tieán tôùi quy hoaïch cho goùc phoá ñoù thaønh moät khu thöông maïi , moät khu haønh chaùnh, hay moät khu daân cö? Böôùc ñaàu ñôn giaûn ñoù hình nhö laø dö thöøa ôû Vieät Nam neân caùn boä quy hoaïch ñaõ veõ ngay quy hoaïch toång theå(Master Plan), sô ñoà ñònh höôùng phaùt trieån khoâng gian, v.v...maø khoâng caàn bieát ñeán nhöõng thoáng keâ heát söùc quan troïng vaø caàn thieát veà daân cö, kinh teá, maïng löôùi giao thoâng, loä giôùi hay right-of-way, nhöõng taøi lieäu hoaëc baûn veõ löu tröõ veà heä thoáng tieän ích coâng coäng vaø haï taàng kyõ thuaät (utility systems) ngaàm(underground) vaø noåi, nhö ñieän - nöôùc - ñieän thoaïi - nöôùc thaûi,v.v... thì hoï quaû laø taøi gioûi hôn ai heát! Ngay nhö khu giao loä buøng binh Haøng Xanh ñöôïc giôùi thieäu nhö moät coâng trình quy hoaïch quan troïng nhöng khi toâi ñeán xem thì ....ñôn giaûn quaù, “chuyeän khoâng coù gì aàm ó” nhö ngöôøi ta thoåi phoàng! Baûn ñoà quy hoaïch maø ngöôøi ta cho toâi xem chæ laø moät baûn veõ caùc truïc giao thoâng môùi, khoanh vuøng caùc khu vöïc chöùc naêng vôùi maøu saéc haáp daãn moät chuùt vaø vaøi muõi teân “ñònh höôùng phaùt trieån”! Toâi ñaõ thaáy taän maét moät oâng chuû nhaø giaøu coù “leân lôùp” cho moät anh kieán truùc sö treû veà vieäc thieát keá ngoâi nhaø cuûa oâng khi maø oâng töï haøo laø ñaõ laøm thôï moäc, thôï hoà maáy chuïc naêm kinh nghieäm, töø khi anh KTS chöa chaøo ñôøi vaø anh KTS chæ bieát raêm raép tuaân theo baûn veõ (nhôùp nhuùa nhö treû con veõ !) töø tay oâng chuû nhaø ñoù. Chöa heát, loái nhaø hình oáng cuûa caùc khu phoá, cö xaù vaãn moïc traøn lan beân caïnh nhöõng khu thöông xaù, cô quan, bieät thöï thieát keá raäp khuoân caùc maãu nhaø trong caùc taïp chí nöôùc ngoaøi maø cöù töï haøo laø “hieän ñaïi”, coøn caùc ngoâi chuøa vaø nhaø thôø ñöôïc “bieán taáu” vôùi nhöõng maùi nhaø uoán cong leân ôû caùc goùc nhö caùc löôõi ñao theo “truyeàn thoáng daân toäc ” heát söùc phoå bieán vaø cöù cho ñoù laø “ñuùng theo baûn saéc daân toäc”! Hình nhö caùc caùn boä laõnh ñaïo ngaønh Quy Hoaïch & Xaây Döïng ôû trung öông laãn caùc ñòa phöông ñang coi vieäc quy hoaïch vaø thieát keá deã vaø ñôn giaûn ñeán theá laø cuøng! Bôûi vaäy, ôû Vieät Nam, anh ñòa oác cuõng töï quy hoaïch ñöôïc thì chuû nhaø naøo cuõng coù theå thieát keá maãu nhaø maø hoï cho laø ñeïp vaø lyù töôûng theo yù cuûa mình muoán, coøn chuyeân vieân quy hoaïch, kieán truùc sö thieát keá chæ laø ngöôøi laøm coâng laõnh tieàn theo “ñôn ñaët haøng”, khoâng coøn daùm “höôùng daãn” thaân chuû veà nhöõng nguyeân lyù/ nguyeân taéc caên baûn trong thieát keá & quy hoaïch maø chæ ngoan ngoaõn chaïy theo ñoàng tieàn! Quy hoaïch nhö vaäy maø caùc cô quan quaûn lyù ñoâ thò vaãn khoâng thaáy loaïn thì ...taøi thieät! Toâi luoân nghó raèng beân nhaø vaãn coù raát nhieàu nhaân taøi thöøa khaû naêng saùng taïo nhöõng coâng trình kieán truùc vöøa haøi hoøa vôùi caùi ñeïp cuûa thieân nhieân, vöøa theå hieän neùt rieâng cuûa daân toäc maø vaãn thaáy caùi ñeïp saùng taïo cuûa vaên minh hieän ñaïi. Saùng taïo laø öôùc mô cuûa moãi kieán truùc sö vaø hoï seõ gaùnh laáy taát caû vinh - nhuïc töø taùc phaåm cuûa hoï. Cho neân hoï caàn coù ñuû can ñaûm ñeå “laøm chuû” neùt veõ saùng taïo vaø cuõng caàn höôùng daãn quaàn chuùng hieåu cho roõ vaø ñuùng veà nhöõng nguyeân taéc/ nguyeân lyù caên baûn trong thieát keá - quy hoaïch - xaây döïng, khoâng theå laø noâ leä cuûa ñoàng tieàn maø phaûi bieát vui - buoàn khi coù cô hoäi nhìn ngaém laïi “con ñeû” cuûa chính mình. Thöïc teá cho thaáy chính caùc KTS beân nhaø coù nhieàu cô hoäi ñeå saùng taïo hôn laø nhöõng ngöôøi ñang xa xöù löu vong nhö chuùng toâi; vaäy taïi sao quyù vò khoâng taän duïng ñeå saùng taïo maø cöù phaûi coùp nhaët, baét chöôùc lai caêng? Toâi cuõng mong sao trong thieân nieân kyû môùi, caùc ñoâ thò Vieät Nam seõ soáng vaø phaùt trieån yeân oån maø khoâng coù xaùo troän lôùn khi cöù phaûi ñieàu chænh vieäc ñònh höôùng vaø quy hoaïch ñoâ thò haøng naêm. Ai cuõng bieát kieán truùc & quy hoaïch laø coâng vieäc quan troïng, aûnh höôûng vaø chi phoái ñeán ñôøi soáng thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi daân, trong ñoù coù caû kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi chöù khoâng ñôn giaûn laø moät baûn veõ 2D hay 3D! Vieät Nam coøn ngheøo maø cöù phung phí trong coâng taùc thieát keá & quy hoaïch ñoâ thò, coi nheï vieäc quaûn lyù ñoâ thò thì bao giôø daân môùi ñôõ khoå? Mong raèng caùc caùn boä ngaønh quy hoaïch vaø quaûn lyù ñoâ thò hieåu vaø nhôù laøm vieäc caån thaän hôn, ñaøng hoaøng hôn. Ñöøng ñuøa moät caùch voâ traùch nhieäm treân söï soáng cuûa haøng trieäu con ngöôøi voán ñaõ khoå nhieàu roài! “Sai moät ly, ñi moät daëm” - ñoù laø söï thaät, ít ra laø trong quy hoaïch vaø quaûn lyù ñoâ thò. Boä Xaây Döïng haõy chaám döùt vai troø ñoäc quyeàn töø vieäc soaïn thaûo quy ñònh, thieát keá, laäp baûng giaù, thi coâng, xeùt duyeät, thaåm ñònh, thanh tra, xaây döïng vaø baûo trì (töø A ñeán Z!), haõy taïo cô hoäi cho daân tham gia qua vieäc toå chöùc caùc cuoäc thi thieát keá khu phoá maø hoï ñang soáng, qua vai troø cuûa caùc coâng ty tö vaán thieát keá & quy hoaïch, caùc buoåi ñoùng goùp yù kieán cuûa caùc giôùi, caùc ngaønh (public hearing) hôn laø chuû quan töï maõn tieáp tuïc ñoùng kín cöûa töï laøm roài töï “söûa sai” daøi daøi! Ñoù khoâng phaûi laø loái laøm vieäc khoa hoïc, daân chuû, tieán boä maø ngöôøi ta cöù tuyeân truyeàn, hoâ haøo nhöng chaúng hieåu bieát thaáu ñaùo gì caû! Toäi nghieäp cho kieán truùc vaø vaên hoùa - ngheä thuaät Vieät Nam khi maø caùc nhaø laõnh ñaïo laïi “hoàng” hôn laø “chuyeân” neân môùi naûy sinh nhieàu chuyeän cöôøi ra nöôùc maét nhö vaäy ñoù. Öôùc mong sao lôùp treû seõ coù caùch nhìn, caùch suy nghó, caùch soáng vaø caùch laøm vieäc khaù hôn ñeå xoay chuyeån Vieät Nam coù theå tieán boä, vaên minh maø vaãn gìn giöõ ñöôïc di saûn daân toäc ñaøng hoaøng hôn.

Sau 25 naêm, ñieàu vui nhaát cuûa toâi laø moät theá heä treû ñang tröôûng thaønh vôùi moät nhaän thöùc raát ñaùng khen: raát chòu khoù vaø coù tinh thaàn hoïc hoûi, caàu tieán ñeå baûn thaân coù moät töông lai khaù hôn vaø cuõng goùp phaàn xaây döïng Vieät Nam höõu hieäu hôn chöù khoâng coøn thích bò nhoài soï bôûi nhöõng giaùo ñieàu ñaày aûo töôûng. Giaù nhö Vieät Nam khoâng bò ma tuùy vaø loái soáng ñua ñoøi, sa ñoïa, truïy laïc hoaønh haønh, caùn boä ñöøng quaù tham nhuõng vaø quan lieâu, cheá ñoä chính trò côûi môû vaø töï do hôn, laõnh ñaïo bieát laéng nghe vaø toân troïng yù kieán cuûa daân chuùng moät caùch daân chuû hôn thì chaéc chaén Vieät Nam seõ baét kòp caùc nöôùc baïn trong khu vöïc. Trong chuyeán veà du lòch Vieät Nam laàn naøy, toâi ñaõ coù dòp ñi töø cöïc Nam (Raïch Giaù) ñeán cöïc Baéc (Quaûng Ninh) cuûa queâ höông toâi, ñeå hieåu roõ hôn ñaát nöôùc toâi vaø thaáy thöông nhieàu hôn ñoàng baøo ngheøo khoå cuûa toâi. Neáu khoâng coù nhöõng baát ñoàng chính trò, thuø haän, chia reû thì coù leõ Vieät Nam seõ khoâng quaù ngheøo khoå, chaäm tieán vaø coøn nhieàu ñieàu ñaùng buoàn nhö hoâm nay. Toâi trôû veà Myõ maø loøng naëng tróu moät ñieàu traên trôû: Bao giôø toâi môùi coù theå trôû veà queâ höông naøy ñeå soáng, laøm vieäc vaø ñoùng goùp moät phaàn nhoû nhoi vaøo vieäc xaây döïng Vieät Nam maø khoâng coøn phaûi lo sô, e ngaïi ñieàu gì nöõa? Mong laøm sao ngaøy aáy - moät ngaøy maø toâi seõ veà Vieät Nam laáy vôï, sinh con vaø coáng hieán nhieàu hôn cho daân toâi.

Nguyeãn Ñaït (14/ 8/ 2000)